گفتاری از آیت الله العظمی صافی گلپایگانی به مناسبت شهادت امام جعفر صادق علیه السلام
اگر دنبال آموزه‌های امام صادق به جابر بن حیان را می‌گرفتیم امروز محتاج غرب و اروپا و آمریکا نبودیم
آیت الله العظمی صافی گلپایگانی: یکی از علومی که مسلماً حضرت صادق (ع) تدریس نموده و عنایت به آن داشته‌اند علم شیمی بوده که سرانجام از آن دانشگاه بزرگ، مردی نابغه به نام جابر بن حیان فارغ التحصیل شد که اگر از زمان جابرین حیان تا حال دنبال نتایج استفاده‌های این مرد را از امام ششم و فحص‌ها و تحقیقات و بحث‌های علمی او را گرفته بودیم و به علوم دیگر که مورد نیاز جوامع متمدن و پیشرفته است اهمیت داده بودیم، امروز در میدان مدنیت مادی، به غرب و اروپا و آمریکا که هرچه دارند از دولت سر اسلام و اصول عالیه آن و از برکات مساعی علماءء مسلمین دارند محتاج نمی‌شدیم.
اعتدال: آنچه پیش رو دارید گفتاری است از آیت الله العظمی صافی گلپایگانی پیرامون اندک فرصتی که یکی از ائمه اهل‌بیت(ع) در زمینه نشر دانش الهی خویش یافت.
متن این گفتار که نسخه‌ای از آن در اختیار اعتدال قرار گرفته به این شرح است:
باید شیعیانِ مکتب ائمه (ع)، در روز شهادت امام جعفر صادق (ع)، همانند سابق در مجالس عزای آن حضرت شرکت کنند و با شکوه هر چه بیشتر ایام شهادت آن امام عزیز را تجلیل و احترام نمایند که تعظیم مثل این روز، تعظیم دین و احکام الهی است. همه باید با برپایی مجالس وعظ، خطابه و بیان فضائل امام صادق (ع) و نیز به راه‌انداختن هیئت‌های عزاداری، ارادت خود را به خاندان عصمت و طهارت (ع) اظهار نمایند که تعظیم و بزرگداشت شخصیت بی‌نظیر آن امام بزرگوار، تعظیم شعائر است: «وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوب»
بسم الله الرحمن الرحیم
«یاأَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقین»
حضرت صادق، امام راستین
درّ بحر اصطفا، شمس هُدا
کرد احیا، شرع جدّش مصطفی
صیت فضلش عرصه‌ی غبرا گرفت
مکتب فقه و فضیلت باز کرد
ذو المکارم ذو الفضائل ذو الکمال
مدرس او، مشعل تابان نور
صف به صف در آن رجال علم و دین
عالمان در مدرسش، چون مفلسان
از جهان شد سوی بستان وصال
پیشوا و مقتدای اهل دین
افتخار اصفیا و اولیا
داد رونق، رسم و آیین ولا
نهضت او سر به سر دنیا گرفت
دعوت مردم ز نو آغاز کرد
عِدل قرآن، رهنمای بی‌همال
علم وحیانی در آن اندر ظهور
از افاضات جنابش خوشه‌چین
بر در اعیان و اشراف زمان
بارگاه قرب حیّ ذو الجلال
گفتن و نوشتن درباره پیشوای ششم حضرت امام جعفر صادق (ع) و بیان اوصاف آن حضرت، در یک سخنرانی، مقاله و ده‌ها، صدها و هزاران سخنرانی و مقاله امکان ندارد.
* تلاش‌ها برای بیان فضائل
امام صادق(ع)
اخیراً یکی از دانشمندان به نام استاد اسد حیدر کتابی پیرامون شخصیت امام جعفر صادق (ع) و علوم و فضائل آن حضرت نوشته است که تا جلد پنجم آن به نظر حقیر رسیده است. هم‌چنین دانشمندان دیگر، مانند استاد ابو زهره استاد جامع الأزهر در این موضوع، کتاب‌ها نوشته‌اند و در هزارها کتاب و مصادر و مآخذ اسلامی به مقامات بلند علمی و آراء آن حضرت در رشته‌های مختلف علوم به طور تفصیل یا اجمال اشاره شده است.
* فرصت بزرگ امام صادق(ع)
اوضاع و احوال سیاسی کشورهای اسلامی در نیمه‌ی اول قرن دوم هجری به حضرت صادق پیشوای به حق ناطق (ع) مجال و فرصتی داد که بزرگ‌ترین نهضت‌های علمی را مخصوصاً در قسمت علوم اسلامی رهبری فرماید و مکتب و مدرسه‌ای افتتاح کند که معروف‌ترین علماءء اسلام در آن تلمّذ و شاگردی کرده و اخذ حدیث و علم نمایند.
* بزرگان جهان اسلام از شاگرد
آن حضرت بوده‌اند
ابوحنیفه پیشوای مذهب حنفی، مالک بن انس پیشوای مالکیان، سفیان ثوری، سفیان بن عیینه، شعبه، ابن جریح، قطان، محمد بن اسحاق، یحیی ابن سعید ابو ایّوب سجستانی، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب، جابر جعفی بکرو حمران و زراره و عبدالملک پسران اعین، حفص قاضی، هشام بن الحکم، هشام بن سالم، اعمش و مشاهیر دیگری امثال آنان، شاگرد آن حضرت بوده‌اند؛ اصحاب و شاگردانی که به نقل ابن عقده - یکی از بزرگ‌ترین حفاظ علماءء اسلام – در کتاب (اسماء الرجال الذین رووا عن الصادق (ع)) از چهار هزار بیشتر بودند.
* تنها حلال مشکلات
و دفاع معضلات علمی
صیت علوم حضرت امام جعفر صادق (ع)، بلاد و مجامع علمی اسلامی را فرا گرفت و علماءء عراق و حجاز و خراسان و شام از ایشان اخذ علم نموده و در مشکلات علمی و معضلات مسائل اسلامی تنها آن حضرت حلال مشکلات و دفاع معضلات بود.
* به یُمن وجود امام ششم،
علوم اسلام از حال رکود خارج شد
علم توحید و خداشناسی، تفسیر، فقه، حدیث، آداب و اخلاق اسلامی، احتجاج با ارباب ملل و نقد آراء طبیعین و زنادقه و سایر فنون اسلامی در همه قسمت، در مکتب آن حضرت تدریس می‌شد و به یُمن تربیت امام ششم در تمام آن فنون، مردان نامی و مؤلفین و ارباب نظر بسیار شدند و علوم اسلام از حال رکودی که در دوران تسلط بنی‌امیه داشت خارج و با یک سیر بسیار عجیب راه تکامل و انتشار را پیمود و معلوم شد که همان‌طور که حدیث متواتر ثقلین و صدها احادیث دیگر بر آن دلالت دارد برای اخذ علم و هدایت و معارف دینی باید در خانه اهل بیت (ع) را کوبید و به حبل ولایت ایشان معتصم گردید، حتی مثل منصور خلیفه بنی عباس رسماً به مقام علمی و شخصیت روحی حضرت صادق (ع) اعتراف می‌کرد و علم و مقامات آن حضرت را موهبت الهی و افاضه ربانی می‌دانست و می‌گفت: «إنّ جعفراً کان ممّن قال الله فیه: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا» و کان ممّن اصطفی الله و کان من السابقین بالخیرات» .
راجع به مقام رهبری علمی آن حضرت در علوم اسلامی و هزارها تربیت‌شدگان آن عالی مکتب امامت و ولایت، مجال سخن به قدری دامنه‌دار است که امثال این نوشتارها و گفتارها به شرح آن وافی و کافی نیست و مراجعه مختصر به کتب کلام و توحید و الهیات و حدیث و فقه و تفسیر و سایر علوم و قرآن و تاریخ و غیرها صحت این دعوی را بر همه کس روشن می‌سازد.
* رهبری علمی آن حضرت منحصر به علوم اسلامی نیست
آنچه که بیشتر شایان توجه و تأمل است این است که رهبری آن حضرت در علوم اسلامی منحصر نیست بلکه در سایر دانش‌های متنوعه مانند نجوم و هیئت و ریاضی و طب و تشریح و معرفة النفس و شیمی و نبات‌شناسی و علوم دیگر از این قبیل نیز شاگردانی تربیت کرد که در این فنون معروف و مشهورند و همان مقالات و احادیث و کتاب‌هائی که از ایشان در صفحه روزگار باقی مانده و زینت‌بخش کتب مسلمین است، مانند توحید مفضل و رساله اهلیلجه و مباحثات آن حضرت با ملاحده، همه و همه شاهد این گفتار است که مکتب حضرت مانند یک دانشگاهی بود که دانشکده‌های عمده در علوم مختلفه در آن تأسیس شده باشد و در هر مکتب و دانشکده مباحثه و درس و تحقیق راجع به علم خصوصی تعقیب و دنبال شود.
* تحویل بزرگ‌ترین علماء
در علوم گوناگون
شاگردان آن حضرت، رشته‌های مختلف علم، مانند کلام، مناظره، الهیات، فقه، تفسیر، حدیث، ادب، علوم طبیعی، شیمی، منافع الأعضاء و رشته‌های دیگر را از مکتب آن حضرت فرا می‌گرفتند و این مکتب آن حضرت بود که بزرگ‌ترین علمای علوم قرآن و فقه و کلام و شیمی و غیره را به دنیا تحویل داد و افرادی مانند محمّد بن مسلم، زراره، هشام، ابان بن تغلب، ابوحنیفه، مالک بن انس هم از شاگردان آن حضرت بودند.
* اگر دنبال آموزه‌های جابر بن حیان را می‌گرفتیم امروز محتاج غرب و اروپا و آمریکا نبودیم
به طور مثال، یکی از علومی که مسلماً حضرت صادق (ع) تدریس نموده و عنایت به آن داشته‌اند علم شیمی بوده که سرانجام از آن دانشگاه بزرگ، مردی نابغه به نام جابر بن حیان فارغ التحصیل شد که اگر از زمان جابرین حیان تا حال دنبال نتایج استفاده‌های این مرد را از امام ششم و فحص‌ها و تحقیقات و بحث‌های علمی او را گرفته بودیم و به علوم دیگر که مورد نیاز جوامع متمدن و پیشرفته است اهمیت داده بودیم، امروز در میدان مدنیت مادی، به غرب و اروپا و آمریکا که هرچه دارند از دولت سر اسلام و اصول عالیه آن و از برکات مساعی علماءء مسلمین دارند محتاج نمی‌شدیم.
غرض آن‌که حضرت صادق (ع) یک قوه فکریه در عصر خودشان بودند که به تدریس علوم اسلامیه و علوم قرآن و سنّت و عقاید اکتفا نفرموده، بلکه به بحث در عالم کائنات و اسرار آن پرداخته، و در افلاک، مدارات شمس و قمر و نجوم، علومی را اظهار کردند که در ضمن آن مقدار نعمت‌های خدا را بر انسان تعلیم فرموده و وحدانیت خالق را از ابداع مخلوق و از تعدد اشکال و رنگ‌ها و غیر آن به مردم آموختند.
* اعتراف مخالفان به مقام علمی
امام صادق(ع)
این مکتب والای علمی حتّی دانشمندان بزرگ از مخالفان مکتب اهل بیت (ع)، را به اعتراف واداشت و همه به صراحت اعلم و افقه‌بودن آن امام به حق ناطق را بیان کردند: ابوحنیفه رئیس احناف می‌گوید:
«مَا رَأَیْتُ أفقَه مِنْ جَعْفَر بْنِ مُحَمَّد؛ من فقیه‌تر از جعفر بن محمد ندیده‌ام.»
یا این‌که نجاشى در رجال خود از احمد بن عیساى اشعرى نقل کرده که می‌گوید: «قال: خرجت إلى الکوفة فی طلب الحدیث فلقیت بها الحسن بن علی الوشاء فسألته أن یخرج الی کتاب العلاء بن رزین القلاء و أبان بن عثمان الأحمر فأخرجهما إلیّ فقلت له: أحب أن تجیزهما لی. فقال لی: رحمک الله و ما عجلتک اذهب فاکتبهما و اسمع من بعد. فقلت: لا آمن الحدثان. فقال: لو علمت أن هذا الحدیث یکون له هذا الطلب لاستکثرت منه فإنی أدرکت فی هذا المسجد تسعمائة شیخ کل یقول حدثنی جعفر بن محمد؛ من در طلب علم حدیث به کوفه رفتم و در آنجا به خدمت حسن بن على وشا رسیدم، به او گفتم: کتاب علاء بن زرین و ابان بن عثمان احمر را به من بدهید تا از روى آن‌ها نسخه‌بردارى کنم؛ او آن دو کتاب را من داد، گفتم: اجازه روایت نیز بدهید. فرمود: خدا تو را رحمت کند، چقدر عجله دارى ببر بنویس؛ سپس بیا براى من بخوان تا بشنوم؛ آن‌گاه اجازه روایت بدهم. گفتم: بر خودم از پیشامدهاى زمان خاطر جمع نیستم.
حسن بن وشا گفت: عجب! اگر من می‌دانستم که حدیث این‌گونه مشترى و خواهان دارد، بیشتر از این جمع می‌کردم. من در مسجد کوفه ۹۰۰ شیخ را درک کرده‌ام که همه می‌گفتند: حدیث کرد مرا جعفر بن محمّد.»
و یا روایتی که از آن حضرت در مورد حج نقل شده است که چهارصد حکم شرعی در مورد حج از آن استفاده می‌شود و ابوحنیفه می‌گوید: «اگر امام صادق (ع) نبود مردم مناسک حجّ خود را نمی‌دانستند.»
واقعاً این چه مدرسه و دانشگاه بزرگی بود که موافقان و مخالفان را به تعجب و حیرت واداشت و به مرور زمان نشان داد این‌که پیغمبر اکرم (ص) بارها می‌فرمود: عترت من، اهل بیت من؛ «أُذَکِّرُکُمُ اللهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی» و یا «لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ» همین طور نبود که مثلاً چون قوم و خویش او هستند این را بفرماید، بلکه برای همین مقامات و علوم و درجاتی بود که این‌ها داشتند.
* اما متأسفانه
و اما متأسفانه سیاست به سمت ترک رجوع به اهل بیت (ع) پیش رفت تا آنجا که مثل بخاری از حضرت امام جعفر صادق (ع) یک روایت هم نقل نکرده است. به قول شاعر:
قَــــضِیَّــةٌ أشْـــبَهَ بِالمرْزِئَــةِ
هــذا البُخــاریّ إمــامُ الفِــئَـةِ
بِالصَّادِقِ الــصِّدِّیقِ مـــا إحـتجَ فی
صَــحیــحِهِ وَ احــتـجّ بِـالمرجِئَة
وَمِــثــل عُمران بْـــن حـطان أو
مَــروان وَ ابْـــن المرأة المـُـخْطِئة
مُـــشْــکِـلَة ذات عــوار إلـى
حیْــرَة أرباب النَّهْـــى مُـلْجِـئَـة
وَحَــقُّ بَیْــــت یـمــمته الوَرى
مـــغــذة فی السّیـْـرِ أو مُبْطِــئة
إنَّ الإمَــــامَ الصَّادِقَ المجْـــتَـبى
بِــفَــضْلِهِ الآی أتَــت منـــبئة
أجَـلّ مِنْ فی عَـــــصْرِه رُتْـــبَة
لم یَقْـــتَرِفْ فی عُــــمْرِه سَــیِّئَة
قَــــلامة مِـــنْ ظــفـر إبهَـامِه
تَعْـــدِلُ مِنْ مِثْـــلِ البُخاری مِـئَة
باید از این مکتب درس گرفت و در این دانشگاه بزرگ به معرفت‌آموزی مشغول شد و قدر این گنج گران‌بها و معارف ناب را دانست.
باید شیعیان مکتب ائمه (ع)، در روز شهادت امام جعفر صادق (ع)، همانند سابق در مجالس عزای آن حضرت شرکت کنند و با شکوه هر چه بیشتر ایام شهادت آن امام عزیز را تجلیل و احترام نمایند که تعظیم مثل این روز، تعظیم دین و احکام الهی است.
همه باید با برپایی مجالس وعظ، خطابه و بیان فضائل امام صادق (ع) و نیز به راه‌انداختن هیئت‌های عزاداری، ارادت خود را به خاندان عصمت و طهارت (ع) اظهار نمایند که تعظیم و بزرگداشت شخصیت بی‌نظیر آن امام بزرگوار، تعظیم شعائر است:
«وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوب»