جام جم آنلاين: اديان گوناگون طي قرون متمادي، هريك راه و روش و آيين‌هاي خاصي براي ارتقاي سطح روحي و رواني بر پيروان خود واجب دانسته‌اند. از جمله اين آموزه‌هاي ديني، روزه است كه در اديان، آيين‌ها و سرزمين‌هاي مختلف، شكل‌هاي گوناگون و گاه بسيار متفاوت به خود گرفته است. به تصريح قرآن كريم، روزه بر پيروان اديان آسماني قبل از اسلام نيز واجب بوده و فقط مسلمانان نيستند كه روزه مي‌گيرند.
حتي آيين‌هايي نظير بودائيسم و هندوئيسم نيز روزه و رياضت‌هاي جسمي را براي تربيت جسم و روح پيروان خود ضروري مي‌دانند.
در آيين مقدس اسلام روزه، جايگاه بسيار خاص و ويژه‌اي دارد و يكي از وسايل تقرب به خداست. افزون بر آن روزه گرفتن در ماه مبارك رمضان تاثيرات معنوي، فيزيكي و روحي به همراه دارد كه در اين نوشتار به برخي از آنان مي‌پردازيم.
يك شيوه روان درماني و تغيير رفتار
روزه‌داري طي ماه رمضان مي‌تواند به عنوان يك شيوه روان درماني و تغيير رفتار، زمينه لازم را براي تقويت مكانيسم‌هاي تطابقي و سازگاري انسان‌هاي روزه‌دار در برخورد با مشكلات زندگي فراهم آورد. روزه‌داري طي يك برنامه مستمر يك ماهه با مكانيسم تقويت گرايش‌هاي مذهبي ايمان و اتكاء به خداوند و اصلاح شناخت‌‌هاي انسان از يكسو و تقويت عنصر اراده در ساختار رواني انسان با تمرين و ممارست عملي، موجب افزايش قدرت كنترل بر رفتارها، افزايش ظرفيت رواني و قدرت تحمل مشكلات و پايداري در برابر استرس‌هاي زندگي مي‌گردد.
عامل تقويت گرايش‌هاي مذهبي و سلامت رواني
طي مطالعات انجام شده براي مشخص كردن اثرات روزه‌داري ماه رمضان، نتايج نشان داده است كه در طول اين ماه افراد بيشتري در فعاليت‌هاي كاهنده استرس و فعاليت‌هاي روحي و معنوي (نظير عبادات و قرائت قرآن) شركت مي‌كنند.
اين موضوع مي‌تواند در تقويت گرايش‌هاي مذهبي و ايمان و اتكاء به خداوند نقش موثري داشته باشد و در سلامت رواني، تاثيرات مطلوبي بر جاي بگذارد. همچنين پژوهش‌هاي مشابه انجام يافته در اين زمينه در تاييد نظريه‌‌اي است كه گرايش‌هاي مذهبي را در رديف گرايش‌هاي فطري انسان جزو نيازهاي رواني وي به شمار مي‌آورد؛ براي اين كه انسان از سلامت رواني مطلوب برخوردار شود لازم است به اين نياز رواني پاسخ دهد. تظاهرات رفتاري گرايش‌هاي مذهبي به شكل عبادت و پرستش خداوند در قالب اعمالي نظير روزه‌داري در اصل تامين‌كننده اين نياز رواني به شمار مي‌رود و مي‌تواند نقش مهمي در سلامت رواني ايفا كند.
تقويت اراده در اثر روزه‌داري
با توجه به اهميتي كه اراده در ساختن شخصيت انسان دارد و ديدگاه روان‌شناسي اسلامي و نيز ديدگاه‌هاي مكاتب روان‌شناسي معاصر كه آن را از عناصر اساسي شخصيت انسان به شمار مي‌آورند، مي‌توان گفت روزه‌داري از نظر تقويت اراده مي‌تواند به عنوان عاملي مهم مدنظر قرار گرفته و به عنوان يك روش روان‌درماني از نوع رفتاردرماني قلمداد گردد كه براي تقويت اراده انسان‌ها و ايجاد تغيير در رفتار آنان، روش تمرين عملي روزانه را با اجتناب از برخي اعمال باطلكننده روزه طي يك برنامه مستمر يك‌ماهه به كار گرفته است.
مكانيسم تقويت اراده بر اثر روزه‌داري تنها محدود به بعد رفتاري آن به شكل تمرين عملي روزانه نيست بلكه بعد ذهني و شناختي آن يعني انگيزه رفتار روزه‌داري تاثير بسزايي در استمرار اين نوع رفتار ارادي و در نهايت تقويت اراده انسان دارد. انگيزه رفتار ارادي در اسلام با مفهوم «نيت» مطرح شده و ارزش هر كاري را ناشي از قصد و نيتي كه انگيزه آن عمل بوده است، مي‌دانند.
در احكام روزه‌داري، نخستين حكم، نيت و قصد تقرب و نزديكي به خداست و لذا كسي كه بدون قصدي امساك نمايد يا براي رژيم لاغري از خوردن و آشاميدن خودداري كند، نمي‌توان او را روزه‌دار محسوب كرد، بنابراين توجه به مفهوم نيت در روزه‌داري اسلامي و اتخاذ انگيزه و هدف عالي چون تقرب به خدا در آغاز ماه رمضان مي‌تواند در استمرار رفتار ارادي روزه‌داري و تقويت اراده انسان نقش موثري ايفا كند.
روزه و مكانيسم تطابق
اين كه در ماه مبارك رمضان با توقف خوردن و آشاميدن در ساعات روز در بدن چه مي‌گذرد و بدن چگونه با اين مساله روبه‌رو مي‌شود، مطلب جالبي است كه به اشكال مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است. ادامه حيات انسان به هنگام روبه‌رو شدن با تغييرات بيروني و دروني در گرو تلاش خاص بدن به منظور حفظ تعادل است. اين تلاش ويژه همان چيزي است كه اصطلاحا به آن تطابق يا (Adaptation) گفته مي‌شود. اراده انسان در اين مساله نقش غيرقابل انكاري دارد. مسلماني كه خود را در برابر حكم روزه‌داري تسليم مي‌بيند و به انجام اين واجب اقدام مي‌كند حتي در گرم‌ترين و طولاني‌ترين روزها با اراده‌اي محكم و تصميمي قاطع، خود را موظف به انجام اين فريضه مي‌داند و بدون آن كه نيازي به توضيح درباره مكانيسم تطابق ببيند، سربلند و استوار، روزه‌داري مي‌كند و گله و شكايتي هم ندارد و شكرگزار خدا نيز است، اما كساني هستند كه چنين انگيزه‌اي را براي روزه‌داري ندارند.
نكته: روزه‌داري مي‌تواند به عنوان يك شيوه روان درماني و تغيير رفتار، زمينه لازم را براي تقويت مكانيسم‌هاي تطابقي و سازگاري انسان‌هاي روزه‌دار در برخورد با مشكلات زندگي فراهم آورد
اينها علي‌رغم همه مكانيسم‌هاي تطابق ممكن است طي فقط چند ساعت از شروع امساك اظهار ناراحتي كنند در حالي كه شايد همين افراد قبلا ساعت‌ها بدون نام روزه و امساك ممكن بود چيزي نخورند و نياشامند و مشكلي هم نداشته باشند. اين كه خدا به انسان روزه‌دار كمك مي‌كند تا به آساني روزه را تحمل كند راهكارهاي جالب و قابل ملاحظه‌اي دارد. قسمت مهمي از اين راهكارها در تلاش بدن براي حفظ حالت تعادل است همان تلاشي كه به عنوان تطابق يا سازش جسم يا تغييرات بيروني و دروني مورد مطالعه قرار مي‌گيرد. در اين تلاش سازمان‌يافته، نكات جالب فراواني قابل بررسي است ازجمله چگونگي نقش عزم و اراده انسان با ايمان به روزه داشتن، چگونگي استفاده بدن انسان از آب حاصل از سوخت و ساز مواد غذايي در سلول‌ها براي تامين آب كافي و نكته‌هاي مهم ديگر.
تحريك‌پذيري و روزه‌داري
در افراد روزه‌دار مسلمان كه لازم است در يك برنامه مستمر يك ماهه به عنوان يك تكليف الهي طي ساعاتي از شبانه روز بين 12 تا 17 ساعت بر حسب فصول مختلف سال از خوردن و آشاميدن و روابط جنسي و ساير امور باطلكننده روزه پرهيز نمايند، زمينه براي بروز احساس ناكامي فراهم است و اساسا در عمل، فرد روزه‌دار طي ساعات روزه‌داري به دليل منع مذهبي دچار ناكامي از نظر تامين نيازهاي عمده بيولوژيك خود است. اين امر مي‌تواند زمينه را براي بروز پرخاشگري و حداقل تحريك‌پذيري فراهم آورد و هر چقدر اين احساس ناكامي بر مبناي شدت نيازهاي بيولوژيك (زيستي) فرد شديدتر و عميق‌تر باشد، احتمالا تحريك‌پذيري و پرخاشگري نيز بيشتر خواهد بود.
از قرائن تاييدكننده اين مساله اين است كه در افراد سيگاري روزه‌دار در مقايسه با افراد غيرسيگاري روزه‌دار، ميزان تحريك‌پذيري به طور قابل توجهي بالاتر است. يكي از دلايل اين امر مي‌تواند احساس عميق‌تر و بيشتر ناكامي و محروميت در افراد سيگاري نسبت به افراد غيرسيگاري باشد، چراكه طي ساعت روزه‌داري، امكان كشيدن سيگار وجود ندارد و اين قبيل افراد بايد با احساس ناكامي عميق‌تري مدارا كنند.
البته اين‌طور نيست كه همه افرادي كه به روزه‌داري اقدام مي‌كنند دچار مشكل تحريك‌پذيري و پرخاشگري باشند. اگر در شرايط روزه‌داري فرد روزه‌دار توجه كافي به ماهيت حقيقي عمل روزه‌داري خود داشته باشد و نيت نزديكي روحي و معنوي به خداوند عالميان را به عنوان يك عامل مهم شناختي، پشتوانه عملش قرار دهد، اساسا ناكامي‌هاي ظاهري نظير گرسنگي و تشنگي ماه رمضان را مقدمه پيدايش كاميابي‌هاي برتري خواهد دانست و به خوبي با آنها مدارا خواهد كرد. در اين شرايط چه‌بسا كه فرد علي‌رغم دخالت برخي عوامل بيولوژيك يعني كمبود خواب شبانه يا عدم تامين كافي نيازهاي تغذيه‌اي خواهد توانست با آنها به خوبي كنار آمده و تحت تاثير تحريك‌پذيري قرار نگيرد، اما در صورتي كه فرد توجه كافي به هدف روزه‌داري و مفهوم نيت در اين عمل را نداشته باشد و با نوعي احساس تحميل و اجبار و نه از روي شوق و رغبت به روزه‌داري اقدام كند، ناكامي‌هاي ظاهري ناشي از عدم تامين نيازهاي زيستي مي‌تواند زمينه را براي بروز تحريك‌پذيري و پرخاشگري در شرايط روزه‌داري فراهم آورد.
بنابر اين در يك جمع‌بندي كلي در مساله تحريك‌پذيري و روزه‌داري بايد گفت كه براي فرد روزه‌دار واقعي، روزه‌داري يك كاميابي است و نه ناكامي و اگر در برخي از افراد روزه‌دار هم با مساله‌اي به نام تحريك‌پذيري مواجه باشيم اين نه به علت ماهيت خود روزه‌داري بلكه به دلايل بيولوژيك يا روانشناختي مختلفي است كه به خود فرد روزه‌دار مربوط بوده و ارتباطي با ماهيت حقيقي روزه‌داري ندارد.
روزه و تغييرات بيوشيميايي تركيبات بدن
در مورد تاثير روزه بر تركيبات بدن از مجموعه گسترده‌اي از تحقيقات انجام شده در داخل و خارج كشور نتايجي به دست آمده كه مي‌توانيم آن را به اين صورت بيان كنيم:
ـ گلوكز خون در ساعات اوليه روز كاهش مي‌يابد. سپس با افزايش تبديل گليكوژن كبد و عضلات به گلوكز به سطح طبيعي باز مي‌گردد.
ـ در چند روز اول روزه‌داري در طول روز، كاهش گلوكز ديده مي‌شود ولي به سرعت مكانيسم تطابق، اين تغيير اندك را نيز اصلاح مي‌كند.
ـ كاهش سنتز گليكوژن در كبد و افزايش ميزان AMP حلقوي در كبد.
ـ كاهش ترشح انسولين و افزايش ترشح گلوكاگون و هورمون رشد.
ـ افزايش برخي اسيدهاي آمينه آزاد در خون بخصوص آلاتين، گلوتامين و گليسين.
ـ افزايش اسيدهاي چرب آزاد در خون.
ـ كاهش ملايم كلسيم و فسفر در خون طي روزهاي اول و سپس بازگشت آن به حال طبيعي.
ـ كاهش تصفيه كليوي و درنتيجه افزايش اندك اسيد اوريك و بيلي‌روبين.
ـ افزايش اكسيداسيون چربي و كاهش اكسيداسيون كربوهيدرات‌ها.
ـ افزايش اندك كراتين، پتاسيم، منيزيم و حجم پلاكت‌ها.
ـ افزايش ليپو پروتئين خوب تا سطح 30 درصد، عدم تغيير كلسترول تام و ليپوپروتئين‌هاي بد.
معصومه اسدي / جام‌جم