نظام
آموزشي اسلام با تاكيد بر تاثير فهم و عقل در نظام تربيتي و يادگيري، عادت دادن را
در خود شدن انسان نمي داند چرا كه معتقد است خداوند حجت ها را به واسطه عقول بر
مردم تمام كرده و پيامبران نيز آنها به واسطه وحي و الهام بيان نموده اند و آن را
با دليل به ربوبيت خدا بر انسانها رهنمون ساخته اند. و قرآن كريم نيز غالباً
خردمندان را به تفكر و تدبر درباره آفرينش دعوت كرده است. تكرار فهم و عقل در آيات
قرآن و اخبار و احاديث اهميت اين دو مفهوم را در نظام آموزشي اسلام روشن تر مي
سازد در آيه 2 سوره جمعه تربيت و توأم بودن آن با تعليم كتاب و حكمت ذكر شده است «
هو الذي بعث في الاميين رسولاً منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم
الكتاب و الحكمه و ان كانوا من قبل لفي ضلال مبين»
اسلام
پايه خداشناسي را بر تعقل مي گذارد و قواعد عقلي را در تعيين احكام و ارزشهاي
اخلاقي موثر قلمداد مي كند چنانچه در جلد اول كتاب اصول كافي صفحه 50 از حضرت امام
صادق به مفضل نقل شده است : « اي مفضل كسي كه تعقل نكند رستگار نمي شود و كسي دانش
ندارد يا نمي داند تعقل نمي كند و آنكه مي فهمد بزرگوار خواهد شد» و همچنين شهيد
مطهري (ره) در كتاب ده گفتار ذكر كلمه رب را نشانه توجه خداوند به تربيت و اهميت
آن را مي رساند و علاوه بر آن انسان را در مسير نظام توحيدي با استعانت از نظام
تربيتي را با تعقل و سخن منطقي توأم مي داند.
دين اسلام
داراي نظام ارزشهاي متفاوت و در تمام زمينه ها اعم از اقتصادي، سياسي، اجتماعي و
... است و همچنين داراي نظام تربيتي بنيادي است كه تمام زمينه ها را در بر مي گيرد در آن فراگيري دانش جزو وظايف
مسلمانان قلمداد گرديد و حق تعليم و آموزش را از حالت انحصاري به حالت عمومي و
فراگير گسترش مي دهد « طلب العلم فريضه علي كل مسلم» و تعليم و يادگيري به عنوان
امري مستمر و دائمي قلمداد مي كند « اطلبو العلم من المهد الي الهد» طوريكه جنبه
نظري و عملي را تلفيق مي دهد.
در
اسلام تقليد محض قابل قبول نبوده و انسان را از پيروي محض آداب و رسوم گذشتگان به
شدت منع كرده (سوره زخرف -24) و همچنين سوره اعراف آيه 28 آمده است « و اذا فعلوا
فاحشه قالوا وجدنا عليها ءابانا و الله امرنا بها قل ان الله لا يأمر بالفحشاء
اتقولون علي الله ما لا تعلمون» اسلام اين رويه ها را ناپسند دانسته و آنرا منع
كرده است.
تربيت
الهي
تربيت
اسلامي تربيتي الهي است پيامبر اكرم (ص) در حديث معروفي مي فرمايند « ادبني ربي
فاحسن تاديبي» (پروردگار من مرا تربيت نمود و چه نيكو تربيت كرد). خصوصيات تربيت
الهي در قرآن مجيد، اخبار و احاديث و سيره معصومين (ع) و دعاهايي كه از پيشوايان
به كرات و مفصل بيان شده است تربيت الهي را برخوردار از كمال مطلق دانسته و جامعيت
آن ذكر كرده است و تمام جنبه هاي شخصيتي انسان را مورد توجه قرار داده است ولي در
تربيتهاي غير الهي اول اينكه به جنبه فردي توجه داشته، پاره اي به جنبه اجتماعي آن
هم در يك حوزه محدود را در نظر گرفته و گروهي نيز به پرورش عواطف مي پردازند و
دسته اي نيز به پرورش عقلاني همت مي گمارند و دوم اينكه نظامهاي تربيتي عادي
غالباً بعد معنوي را ناديده گرفته و به پرورش تك بعدي مي پردازند اما تعاليم اسلام
چون از مبدأ الهي نشأت مي گيرد و تحت تاثير شرايط زماني، مكاني يا اجتماعي و يا
زير نفوذ يك يا چند عامل قرار ندارد و هيچ محدوديتي در آن وجود ندارد.
تربيت
الهي با طبيعت آدمي و نيازهاي او رشد و تكامل او سازگار است و در آن جنبه هاي مادي،
معنوي و اجتماعي فرد در نظر گرفته مي شود. مكتب هاي غير الهي انسان را به فاصله
ميان انعقاد نطفه و مرگ محدود مي سازد يعني با تولد شروع و با مرگ زندگي او پايان
مي پذيرد و موقتي تلقي كردن حيات انسان نيز انگيزه تلاش و يادگيري علم و معنويت را
در فرد كاهش مي دهد و زندگي را براي او بي معنا مي كند اما با اتصال به مبدأ اعلا
زندگي معنا و مفهوم مي يابد و آدمي را در مسير كمال قرار مي دهد.
تربيت
الهي نه تنها انسان را در اين دنيا به فضائل معنوي و اخلاقي مي آرايد و او را به
صورت فردي دانش جو، كمال دوست و باتقوا و عدالتخواه در مي آيد بلكه سعادت ابدي او
را نيز تامين مي كند در حاليكه مكتب هاي غيرالهي غالباً در صدد تامين سعادت موقتي
افراد هستند.
آيات
و احاديثي در باب ارزش و اهميت علم و كسب دانش در اسلام :
1- « و لاتقف ما
ليس لك به علم ان السمع و البصر و الفؤاد كل اولئك كان عنه مسئولاً» سوره اسراء
ايه 36.
2- الحكمه ضاله
المومن فخذ الحكمه و لو من اهل النفاق . حضرت علي (ع).
3- اطلبوا العلم و
لو بالصين. پيامبر اسلام (ص).
آيات
قرآن در مورد نابرابري عالم و جاهل همه دلالت دارند بر اينكه نظام اسلامي طرفدار
علم است و تعليم و تربيت و عالم بودن مستلزم تفكر بوده و با آن توأم مي باشد در
اسلام پايه آموزش در تفكر بوده آن را بالاترين عبادت تلقي شده. چنانچه پيامبر
اسلام (ص) مي فرمايد : لا عباده كالتفكر و اين دستور محدود به زمان و مكان خاصي
نبوده و برابر احاديث اشاره شده تمام مراحل زندگي را شامل مي شود و يا حديث معروف
ديگري از پيامبر (ص) و يك ساعت فكر كردن از هفتاد سال عبادت با ارزشتر است و كسب
علم از راه تفكر و يا تحقيق يكي از مسائل اساسي تعليم و تربيت اسلامي است و آنچه
در اين زمينه اهميت دارد نحوه دانش و كسب علم است. پركردن ذهن شاگرد از معلومات از
نظر اسلام سودمند نبوده و فاقد جنبه تربيتي آموزش مي باشد چرا كه فرد بعد از مدتي
آموخته هاي خود را فراموش مي كند. اين نحوه آموزشي تغيير در تفكر و عادات فرد به
وجود نمي آورد از نظر اسلام آنچه مهم است و باعث استمرار آموزش مي شود همان تفكر
است.
----------------------------------------
پی نوشتها:
1- قرآن كريم.
2- ده گفتار- شهيد
مطهري.
3- اصول كافي شيخ
كليني.
4- روش تربيتي
قرآن، علي غفوري.
5- تعليم و تربيت
اسلامي دكتر علي شريعتمداري.
عبدالعلي آذري- كارشناس آموزش
اداره كل تبلیغات اسلامی استان آذربایجان شرقی