مسجد نهادی اجتماعی است که کارکردهای متنوع و متعددی برای آن در نظر گرفته شده و مسلمانان همواره از صدر اسلام تاکنون کارکردهای گوناگونی در مسجد به فعلیت رسانده‌اند، از این‌رو آموزه‌های قرآنی و روایی بر تقویت محیط اجتماعی مسجد تأکید ویژه‌ای دارند.
مسجد جامع اصفهانمسجد محل یاد خداست و بنایی است که در آن، مؤمنان حضور الهی را احساس می‌کنند و از فیض خداوند متعال بهره‌مند می‌شوند. هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای راز و نیاز با خداوند است و علت نام‌گذاری آن به مسجد نیز همین بوده که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما مسجد کارکردهای دیگری نیز دارد که نباید از آنها غافل شد. با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن می‌توان دریافت که مسجد از آغاز تاکنون، مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا(ص) محسوب می‌شده و نیز منشأ تحولات و خدمات و پایگاهی برای ابلاغ پیام‌های الهی به‌شمار می‌رفته است.
در روزگار کنونی نیز مسجد در زمینه‌های متعدد دارای فعالیت‌های گسترده است و هر قدر این فعالیت‌ها و کارکردها از تنوع بیشتری برخوردار باشد، مساجد مورد استقبال گسترده‌تری از سوی تمامی اقشار جامعه، به‌ویژه قشر جوان قرار خواهند گرفت که نتیجه آن، افزایش اعتقادات مذهبی و دین‌باوری در سطح جامعه است.
جایگاه مسجد در آیات و روایات
در آیات قرآن شأن و قداستی ویژه برای مساجد ذکر شده است؛ برای نمونه خداوند در آیه ۱۸ سوره توبه چنین می‌فرماید: «مساجد خدا را کسانی می‌توانند آباد کنند که به خدا و روز قیامت ایمان آورده، نماز برپا دارند و زکات دهند و جز از خدا نهراسند؛ پس امید است که اینان از راه‌یافتگان باشند.» به این ترتیب، آبادکننده و معمار بنای مسجد فضیلت و شرافت ویژه‌ای در مقایسه با دست‌اندرکاران عمران دیگر ابنیه دارد.
عظمت و اهمیت مسجد چنان است که قرآن در آیه ۱۸ سوره جن مساجد را از آن خدا به‌شمار می‌آورد. در احادیث و روایات متعدد، مساجد بهترین مکان‌ها و محبوب‌ترین سرزمین‌ها نزد خدا معرفی شده‌اند. همچنین مطابق بعضی از روایات، مؤمنان اهل مسجد در مقایسه با دیگر مؤمنان از مرتبه ایمان والاتری برخوردارند و بین آنها پیوند برادری برقرار می‌شود. در روایاتی دیگر، از گروهی از اهل ایمان که آبادکننده مساجد هستند، با عنوان همسایگان خدا در روز جزا یاد شده است. امام صادق(ع) نیز درباره علت گرامیداشت مسجد می‌فرماید: «از آن نظر به بزرگداشت مساجد فرمان داده شده است که آنها، خانه‌های خدا در زمین هستند.»
کارکردهای اصلی مسجد
مسجد نهادی اجتماعی است که کارکردهای متنوع و متعددی برای آن در نظر گرفته شده و مسلمانان همواره از صدر اسلام تاکنون کارکردهای گوناگونی در مسجد به فعلیت رسانده‌اند. در این میان، شناخت مهم‌ترین کارکردهای مسجد باعث می‌شود که سایر کارکردهای آن نیز سامان بهتری داده شود و بهره‌وری مسجد ارتقا یابد؛ چراکه اولویت‌بندی نشدن کارکردهای مساجد و فقدان ملاک برای پذیرش فعالیت‌های جدید در آنها، منشأ بروز معضلات و نارسایی‌هایی در سامانه کارکردهای مورد انتظار از مسجد می‌شود.
مسجد در میان مسلمانان جایگاهی مقدس و والا دارد؛ بنابراین نمی‌توان آن را به خودی خود فعال یا غیرفعال دانست، بلکه این مردم و اهالی مسجد هستند که چنین شرایطی در مسجد به‌وجود می‌آورند. کلینی در کتاب کافی چنین نقل کرده که «بعضی مساجد در زمره شاکیان روز قیامت‌اند و موضوع شکایت نیز اهتمام نداشتن مردم به نماز خواندن در آنهاست.»
بررسی آیات و روایات صادر شده درباره مسجد، نشانگر این است که ایجاد محیط اجتماعی برتر، غفلت‌زدایی و افزایش یاد الهی و معرفت‌افزایی و آگاهی‌بخشی، از مهم‌ترین کارکردهای مسجد به‌شمار می‌آید که برای رعایت اختصار در این یادداشت به شرح و توضیح اولین کارکرد پرداخته خواهد شد.
ایجاد محیط اجتماعی برتر
به محیطی که ساخته انسان بوده و محل رشد و نمو و اجتماعی شدن اوست، محیط اجتماعی اطلاق می‌شود. مسجد نیز یکی از محیط‌های اجتماعی به‌شمار می‌رود، با این تفاوت که برتری آن در مقایسه با سایر محیط‌های اجتماعی در روایات متعددی ذکر شده است.
انتساب مسجد به خدا و نامیدن آن با عنوان خانه خدا، فاخرترین بزرگداشتی است که برای این بنا مطرح شده است. از دیدگاه آیات و روایات، مسجد بهترین مکان و بستر برای اجتماعی‌شدن مسلمانان است؛ از این‌رو آموزه‌های قرآنی و حدیثی همواره بر تقویت محیط اجتماعی مسجد تأکید ویژه‌ای داشته‌اند.
یکی از آموزه‌های دینی که سبب تقویت جایگاه اجتماعی مسجد می‌شود، اهتمام مسلمانان به حضور در مسجد است. حضور در مسجد، سبب افزایش معاشرت مؤمنان با یکدیگر می‌شود. این حضور که به شکل رفتاری روزمره است و در زمان‌های اقامه نمازهای پنج‌گانه تکرار می‌شود، آثار و برکات اجتماعی فراوانی با خود به دنبال دارد.
مؤمنان از اقشار و طبقات گوناگون به هنگام ادای فریضه نماز گردهم می‌آیند و از حضور در یک محیط اجتماعی سالم بهره‌مند می‌شوند. روایات بسیاری به حضور مسلمانان در مسجد تأکید و تشویق کرده‌اند؛ برای نمونه در روایاتی مسجد، خانه هر مؤمن و جایگاه مؤمن، مسجد دانسته شده است. در روایاتی نیز توصیه شده که «مسجد را وسیع بسازید؛ زیرا در آینده آن را پر خواهید کرد.» همچنین از معصوم چنین نقل شده که «با خاندانتان در مسجد حاضر شوید» و «کسی که با مسجد انس داشته باشد، خدا انیس او می‌شود.» از پیامبر اعظم(ص) نیز روایت شده است که «خداوند دوست دارد شما را در مساجد ببیند.»
مسجد فقط یک نماد در دین نیست، بلکه نهادی اجتماعی‌ست که با گرمای حضور مردم آباد می‌شود. پیامبر مهربانی‌ها در حدیث دیگری می‌فرماید: «بهترین مردمان کسی‌ست که پیش از همه به مسجد وارد شود و دیرتر از همه از آن بیرون رود.» اهمیت قرار گرفتن فرد در محیط مسجد به‌قدری‌ست که مسلمانان به‌شدت از بی‌اعتنایی و رفت‌وآمد نکردن به مسجد پرهیز داده شده‌اند. در روایاتی، حضرات معصومین(ع) حضور نداشتن بدون عذر در مسجد را مانع پذیرش نماز دانسته‌اند و حتی عبور از مسجد را بدون اینکه نمازی اقامه شود، نکوهش کرده‌اند. به این ترتیب، حضور مداوم و مکرر در مسجد، انس با مسجد و همراهی و معاشرت با دیگر مؤمنان در مسجد، سفارشات دینی است که سبب حضور حداکثری مردم در مساجد می‌شود.
توصیه به دلپذیر و مطبوع نگه داشتن فضای مسجد نیز یکی دیگر از راهکارهای دین برای تبدیل شدن مسجد به محیط اجتماعی برتر است. بدیهی است که ایجاد فضایی مطبوع برای مسجد در میزان رغبت عمومی برای حضور در آن مؤثر است؛ از این‌رو سفارش به طهارت، پاکی، نظافت، رایحه خوش و روشنایی مسجد از آموزه‌های پرتکرار روایی و قرآنی است؛ برای نمونه رسول مکرم اسلام(ص) می‌فرماید: «هر کس در مسجدی از مسجدهای خدا، چراغی روشن کند، تا زمانی که نوری از آن چراغ در مسجد است، پیوسته فرشتگان و حاملان عرش برای وی آمرزش می‌طلبند.»
دور کردن هرآنچه موجب اذیت و آزار اهل مسجد شود نیز یکی دیگر از راهکارهای اسلام برای تبدیل مسجد به محیط اجتماعی برتر است. حضرات معصومین(ع) دور کردن هر چه را که موجب آزار و اذیت اهل مسجد می‌شود، فضیلتی بزرگ برشمرده‌اند. حتی در سنت رسول‌الله(ص) و اهل‌‌بیت(ع)، کسی که خوراکی بودار نظیر سیر خورده بود و از دهانش بوی آزاردهنده‌ای به مشام می‌رسید، از نزدیک شدن به مسجد منع می‌شد. دلپذیر و مطبوع بودن محیط مسجد چنان مهم است که معصومین(ع) در روایاتی که در کتب کافی، تهذیب‌الاحکام و بحارالانوار نقل شده است، اقامه نماز میت و اجرای قصاص و حدود در مسجد را منع کرده‌اند تا از وقوع عوامل آزاردهنده روانی یا ایجاد اشمئزاز ناشی از روبه‌رو شدن با بزهکاران یا مجازات آنها جلوگیری شود.
ارتقای سطح امنیت و آرامش مساجد هم یکی دیگر از راهکارهای دین برای تبدیل مسجد به محیط اجتماعی برتر محسوب می‌شود. احساس امنیت و آرامش حاضران در مسجد بسیار حائز اهمیت است، تا جایی که در توصیه‌های معصومین(ع)، مسلمانان از آماده‌سازی ابزارآلات جنگی و به نمایش گذاشته شدن آنها در مسجد منع شده‌اند. سیره معصومین(ع) درباره مسجد نشان‌دهنده آن است که موضوعاتی همچون پشتیبانی از جهاد و گفت‌وگو درباره صلح و جنگ در مسجد انجام می‌شد؛ اما عمل آماده‌سازی و نمایش اسلحه در مسجد نهی شده بود. این توجه و ضرورت در موضوعات غیرجنگی نیز لحاظ شده است؛ برای نمونه قضاوت براساس حکم الهی را می‌توان در مسجد انجام داد؛ اما اجرای حد نباید در مسجد صورت گیرد.
همچنین به‌منظور حفظ محیط آرام و دلنشین مسجد، توصیه‌های اخلاقی نیز از ائمه معصومین(ع) صادر شده است تا بروز احتمالی رفتارهای غیراخلاقی از نمازگزاران، خدشه‌ای به آرامش محیط مسجد وارد نکند. خودداری از غیبت در مسجد (کافی، ج ۲، ص ۳۵۷)، پرهیز از صدای بلند، خرید و فروش و مشغول شدن به حرف و کار بیهوده در مساجد (مکارم‌الاخلاق، ص ۴۶۷)، پرهیز از ورود دیوانگان به مسجد (من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۳۷) و ممنوعیت اعلان اشیای گم‌شده در مساجد (همان) از جمله دستورالعمل‌های صریح روایات در این خصوص است.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان