مقدمه
جدال و مبارزه انسان با طبيعت سخت و خشن با هدف ايجاد سرپناه و سكونتگاه در برخي از اقصي نقاط جهان باعث خلق معماري خاصي بنام “معماري صخره اي" (Architecture of Roky ) شده است، اين نوع معماري كه عبارت است ازحفر و كندن صخره‌هاي طبيعي به منظور ايجاد فضاهاي مسكوني و عمومي از طريق ايجاد حفره كوچك و وسعت دادن به آن متناسب با نياز ها انسانی که درکمترنقطه ای از جهان و از جمله در کندوان آذربایجان دیده می شود . در اين نوع از معماري بشري:
الف - سنگ طبيعي كالبد اصلي فضاهاي ايجاد شده مي باشد و ساير مواد و مصالح نقش كمتري در آن دارند.
ب - شكل فضاها عكس‌العمل طبيعي عملكرد آنهاست و تغييرات ايجاد شده توسط انسان‌ها در جهت برآورد نيازهاي انسان محدود است.
پ- اين نوع معماري از ريز فضا آغاز و به كلان فضا مي‌رسد. به عبارت ديگر ايجاد فضا به صورت تدريجي از فضاي كوچك آغاز و به فضاي بزرگ پرداخته مي‌شود و فضاي مورد نظر در درون توده صخره‌ها كنده مي‌شود.
ت - جنبه‌هاي دفاعي مساكن در مقابل هجوم انسان‌ها، حيوانات و حوادث طبيعي بيش از ساير عوامل مطمح نظر است.
ث- اين نوع معماري صخره‌اي برخلاف معماري های معمولي كه براثر عوامل طبيعي، گذشت زمان و يا توسط خود انسان ويران و تخريب مي‌شود، پايداري بيشتري دارد، از اين رو در بازسازي تاريخ و فرهنگ اقوام و ملل مختلف حائز اهميت فراوان است.
بطور كلي مي توان معماري صخره‌اي بر دو نوع‌تقسيم كرد: نوع اول: در اين نوع از معماري صخره‌اي درون صخره‌هاي مجزا و مستقل از هم حفر و فضاهاي مختلف با كاربري‌هاي متعدد از جمله مسكوني و عمومي احداث مي‌شود. نماي اين گونه صخره‌ها را به دليل قرار گرفتن در بيرون از دل زمين، مي‌توان حجاري و تزئين نمود و براي نورگيري آنها پنجره تعبيه كرد. معماري صخره‌اي كندوان آذربايجان و منطقه «گورومه» تركيه از اين نوع مي‌باشند.(در حال حاضر منطقه گورومه در ترکیه خالی از سکنه می باشد بنابراین کندوان ایران تنها نمونه زنده و در حال سکونت از معماری صخره ای می باشد)
صخره هاي منطقه "گورومه " تركيه
نوع دوم: در اين نوع از معماري صخره‌اي درون صخره‌هاي بزرگ كه معمولاً به صورت كوه‌ها و تپه‌ها نمايان است، حفر و فضاهاي مسكوني و عمومي متعدد در آن ايجاد مي‌شود. به دليل قرارگيري بخش عمده اين نوع صخره‌ها در دل زمين، امكان تعبيه نورگير و پنجره در آنها وجود ندارد و نماي صخره‌هاي آن قابل حجاري و تزئين نمي‌باشند. معماري صخره‌اي «ميمند» كرمان نمونه‌اي از اين نوع معماري صخره‌اي است.
منطقه "ميمند:"كرمان
تعيين تاريخ پيدايش اين نوع معماري همانند تعيين اولين خانه‌هاي بشري كاري مشكل و ناممكن است ولي آنچه كه مسلم است اين است كه معماري صخره‌اي ابتداء در مناطقي بوجود آمده كه صخره‌هاي آن از استحكام كمتري برخوردار بوده و انسان‌ها توانسته‌اند درون صخره‌ها را حفر و براي خود مأمن و پناهگاه بسازند.
انسان‌هاي اوليه در دوران پارينه سنگي براي در امان ماندن از حملات دشمنان و مصون شدن از حوادث طبيعي به طور موقت به غارهاي طبيعي و در عصر نوسنگي به غارهايي پناه مي‌بردند كه به دست خود انسان احداث شده و محل زندگي و فعاليت‌هاي اقتصادي و هم محل عبادت، دفن مردگان و دفاع بوده است.
روستاي صخره ای كندوان
روستاي صخره‌اي كندوان در52 كيلومتري جنوب تبريز و 20 كيلومتري جنوب شرقي‌شهرستان اسكو در دامنه‌هاي غربي "كوه سهند" واقع شده است. این روستا از نظر طول و عرض جغرافیایی در 45 درجه و 31 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 48 دقیقه عرض شمالی در ارتفاع 2400 متر از سطح دریا قرار دارد.كندوان مشرف به انتهاي دره سرسبزي است كه در شمال شرق آن روستاي "عنصرود" و در شمال غربي آن روستاي "كهنمو" و در جنوب آن روستاي "گنبرف" قرار دارد. روستاي "قنديلو" در غرب و ارتفاعات كوه‌هاي سهند و "سلطان داغي" در فاصله حدود 10 الي 30 كيلومتري در شرق كندوان قرار دارند.
پهنه روستاي صخره‌اي كندوان در محور تبريز ـ مراغه قرار دارد. ارتباط كندوان با محور تبريز ـ مراغه از طريق جاده فرعي اسكو به صورت جاده آسفالت با فاصله حدود 20 كيلومتر مي‌باشد. اين جاده فرعي 5 كيلومتر بعد از پليس راه تبريز ـ آذرشهر قرار دارد و از طريق روستاهاي "اسفنجان" و "كهنمو" در امتداد دره كندوان به روستاي كندوان متصل مي‌گردد. مسير جاده فرعي اسكو تا روستاي كندوان دره‌اي است سرسبز با باغات روستاهاي مسير و كنار مسير، كه منظره زيبايي را در فصول مختلف سال به نمايش مي‌گذارند، اين جاده بعد از عبور از كندوان تا مراتع "ارشد چمن" در شرق كندوان ادامه مي يابد.
معماری صخره ای کندوان در واقع مجموعه ای از صخره های مخروطی شکل است که روستائیان درون آنها را حفر کرد و آنها را به صورت واحد های مسکونی در آورده اند. نمای صخره ها فاقد هر گونه تزئین می باشند و در واقع همان سنگ های طبیعی اندکه طبیعت بر آنها ارزانی داشته است, اما فضاهای داخلی فضاهای انسانی اند و تاثیر و تاثر طبیعت و فرهنگ در آن دبده می شود.
مساجد صخره اي كندوان
در كندوان دو مسجد صخره‌اي در درون بافت صخره‌اي روستا وجود دارد:
الف ـ مسجد بزرگ
ب ـ مسجد كوچك
مسجد بزرگ
صخره مسجد در مركز روستا در محله قديمي «آقا» در دهانه يكي از شيارهاي بزرگ قرار دارد و يكي از بزرگترين صخره‌هاي روستا به شمار مي‌رود.
ره مسجد داراي چهار طبقه بوده است: طبقه اول به صورت آغل، طبقه دوم به عنوان مسجد و طبقه سوم به صورت مسكوني و طبقه چهارم به عنوان انباري مورد استفاده قرار مي‌گرفت.
ورودي مسجد از طريق يك پل چوبي است كه از طريق اتصال به يك صخرة مسكوني بزرگ كه در مقابل مسجد قرار دارد به معبر كوچه وصل مي‌گردد. در حال حاضر قسمت‌هايي از پل چوبي ورودي مسجد از بين رفته و زير آن را گل و لاي پوشانده و در حال تخريب مي‌باشد.
در ورودي مسجد كه از جنس چوب مي‌باشد يك متر عرض و 190 سانتي‌متر ارتفاع دارد و در حال حاضر شكسته و خراب شده و در مجاورت صخره رها شده است.
نماي صخره مسجد هيچ‌گونه تزئين علامت خاصي نداشته، همانند ساير صخره‌هاي روستا مي‌باشد و تنها مشخصه ظاهري آن پرچمي يا چوب نيمه‌شكسته است كه بر كنار پنجره آن نصب شده است.
فضاي داخلي يكپارچه مسجد بوسيله يك نرده چوبي به ارتفاع 70 سانتي‌متر به دو قسمت مردانه در ابعاد تقريبي 5/4*12 و زنانه در ابعاد تقريبي 90/4*20/12 جهت رفع نياز نمازگزاران مرد و زن تقسيم گرديده است. حد متوسط ارتفاع مسجد حدود 2 متر مي‌باشد و جهت استحكام سقف مسجد يك ستون سنگي به قطر تقريبي 50 سانتي‌متر در وسط فضاي مردانه تعبيه گرديده است. اين ستون فاقد هرگونه تزئين و حجاري است.
ديوارها و كف مسجد كه تقريباً به صورت نسبتاً صاف و يكنواخت كنده شده با استفاده از گچ سفيد، سفيدكاري شده و هنگام استفاده از آن بوسيله فرش مفروش مي‌شد. در دور تا دور مسجد جاي چراغ، مُهر و شمع و محل تهيه چاي نيز در فرورفتگي ورف‌ها تعبيه گرديده است. اين فرورفتگي‌ها و رف‌ها بدون هرگونه تزئين كنده شده است. در مجاورت در ورودي جهت گذاشتن كفش جاي كفش و وسايل تعبيه گرديده است.
صخره مسجد جهت نورگيري داراي پنجره چوبي كوچكي بوده كه روبه جبوب تعبيه شده است و اندازه تقريبي آن 500/1*20/1 سانتي‌متر مي‌باشد. محراب مسجد در سمت جنوبي مسجد قرار دارد و فاقد هرگونه تزئين خاصي است.(ر.گ. فرم فن،1372)
محراب مسجد بزرگ صخره‌اي
صخره مسجد در حال حاضر به علت ترك برداشتن ديوارها و فروريختن قسمتي از سقف و جداشدن ستون مياني از سقف، مدت‌هاست كه بلا استفاده رها گرديده و در حال تخريب مي‌باشد. با توجه به خطرات ناشي از اين تخريب آغل‌هاي طبقه اول و مسكوني و انبارهاي طبقات سوم و چهارم بلا استفاده متروكه شده‌اند.
از تاريخ احتمالي حفر صخره مسجد اطلاعي در دست نيست و اهالي تاريخ آن را به گذشته‌هاي بسيار دور نسبت مي‌دهند.
ب . مسجد كوچك
در جاورت حمام صخره‌اي روستا و نزديكي راه ارتباطي كندوان براي اداي نماز صبحگاهي مسجد كوچكي حفر گرديده است. بر ديوار مسجد جاي تهيه چاي و گذاشتن كفش تعبيه گرديده و داراي يك محراب بر ديوار مسجد مي‌باشد. در وسط اين مسجد يك ستون سنگي وجود دارد كه هنوز پابرجاست.
مسجد كوچك همانند مسجد بزرگ به علت تخريب قسمتي از آن و از كار افتادن حمام در حال حاضر متروكه مي‌باشد. صخره مسجد كوچك يك طبقه و داراي در و پنجره كوچك براي نورگيري است و همانند صخره مسجد بزرگ سفيدكاري شده ولي فاقد هرگونه تزئين و حجاري خاص مي‌باشد. صخره مسجد كوچك در حدود 35 متر مربع مساحت دارد و هنگام استفاده با پالاس مفروش مي‌گرديده است. از تاريخ حفر صخره مسجد كوچك همانند صخره مسجد بزرگ اطلاعي در دست نيست و اهالي نيز در اين خصوص اظهار بي‌اطلاعي مي‌كنند. .(ر.گ. فرم فن،1372)
جهت مطالعه بیشتر می توان به این منابع و ماخذ مراجعه کرد:
افشار، ايرج 1367، «طواف سهند»، مجله آدينه، شماره 29، تهران.
انصاري، علي 1377، «كندوان: غارنشيني در عصر آسمان‌خراش‌ها» روزنامه خرداد، شنبه 28 آذرماه 1377، تهران.
امام عليزاده، افسانه 1374، «ويژگي‌هاي فرهنگي، اجتماعي واقتصادي روستاي كندوان» دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران، پاياننامه كارشناسي ارشد مردم‌شناسي، تهران.
تقي‌زاده، اكبر، 1376، «در دل سنگ هم مي‌توان زندگي كرد» مصاحبه در روزنامه همشهري شماره 1641، 23 شهريور 1376، تهران.
حبيبي، فرح 1378، «گورومة تركيه» مجله جهانگردان، شماره نوزدهم، تهران
خاماچي، بهروز 1370 (الف)، «فرهنگ جغرافياي آذربايجانشرقي» انتشارات سروش، چاپ اول، تهران.
خاماچي، بهروز، 1370 (ب)، «طواف سهند» انتشارات ذوقي، چاپ اول، تبريز
خاماچي، بهروز بي‌تا، «آذربايجان را بهتر به شناسيم :كندوان اسكو» نشريه داخلي گروه كوهنوردي ساوالان، تبريز.
رول، ديويد و مارتين، پيتر 1377، «سرنخي به بهشت عدن» روزنامه مهد آزادي، شماره‌هاي 1735 تا 1740، (12 تا 18 بهمن)، تبريز.
سامع سردرودي، محمد،1379 « مردم شناسي روستاهاي صخره اي" با تكيه به روستاي صخره اي كندوان آذربايجان" » دانشگاه تهران، دانشكده علوم اجتماعي، گروه مردم شناسي،
پاياننامه كارشناسي ارشد رشته مردم شناسي ،1379 .
سامع سردرودي، محمد،1383« كندوان و معماري صخره اي آن"مجله فرهنگ مردم ،1383،شماره 10
شكاري نيري، جواد 1372، «معماري صخره‌اي در آذربايجان و زنجان» مجلة معماري و شهرسازي، دوره چهارم، شماره 23ـ22، تهران.
صباغ دهخوارقاني، صمد 1374، «پديدارشناسي روستاي اسلامي (نمونة كندوان)» دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران، پاياننامه كارشناسي ارشد مردم شناسي، تهران.
فرم فن، مهندسين مشاور 1372، «دهكده توريستي كندوان» گزارش مهندسين مشاور فرم فن، تبريز.
مجتهدزاده، غلامحسين 1358، «كندوان، روستايي كهن از آذربايجان» مركز فرهنگي باغ فردوس، تبريز.
مجتهدزاده، غلامحسين 1373، «دهكدة صخره‌اي به نام كندوان»مجلة سنگ (از انتشارات وزارت معادن و فلزات)، سال چهارم، شماره سيزدهم و چهاردهم، تهران.
موثقيان، حميد و باباسي، م.، بي‌تا، «دهكده سياحتي كندوان اسكو» بي‌محل، بي‌تاريخ.
نادري آذربايجاني، محمدرضا 1367، «روستاي كندوجان»مجلة معماري و هنر ايران، شماره سوم، تهران.
همايون، غلامعلي 1351، «پژوهشي درباره روستاي ميمند» مجلة بررسي‌هاي تاريخي، شماره 6، سال هفتم، تهران.
همايون، غلامعلي 1352، «شناخت هرچه وسيع‌تر روستاي ميمند كرمان» مجلة بررسي‌هاي تاريخي، شماره 5 و 6، سال هشتم، تهران.
همايون، غلامعلي 1354، «فلسفة معماري صخره‌اي و تمركز در روستاي ميمند كرمان» مجلة فرهنگ و معماري ايران، شماره فروردين، تهران.
همايون، غلامعلي 1356، «روستاي كندوان» مجلة بررسي‌هاي تاريخي، شماره 1 سال دوازدهم، تهران.
محمد سامع سردرودي
كارشناس ارشد مردم شناسي و مدرس دانشگاه