سومين نشست از سلسله نشست‌هاي واكاوي دعا در آيات و روايات با موضوع «تفسير ادعيه قرآني» چهارشنبه 23تير‌ماه با همكاري جامعه‌المصطفي(ص) العالميه در محل خبرگزاري ايكنا برگزار شد.
در اين نشست حجتالاسلام دكتر علي نصيري، عضو هيأت علمي دانشگاه علم و صنعت و حجتالاسلام مهدي رستم‌نژاد، عضو هيأت علمي جامعه‌المصطفي(ص) العالميه به ارائه سخن پرداختند. گزارش كوتاهي از اين نشست از نظرتان مي‌گذرد.
نصيري ابتداي سخنانش با بيان روايتي از امام رضا(ع) در رابطه با دعا گفت: در جلد 2 كتاب كافي آمده است: «عَنَ‌‌الرِضا(ع) أنَّهُ كانَ يقُولُ لِأصحَابِهِ: عَلَيكُم بالسِّلاحِ الأنبِياءِ؛ ايشان به‌طور مداوم، اصحابش را به سلاح انبياء توصيه مي‌فرمود». از ايشان سؤال شد: «و سلاح انبياء چيست؟». ايشان فرمودند: «دعا»؛ يعني در واقع دعا، سلاح انبياء است. مستحضر هستيد كه تعبير «كان يقول» غير از «قال» است يعني استمرار داشت؛ معلوم است اين مسئله در سيره قولي حضرت مكرر تكرار مي‌شده است. حضرت امير(ع) نيز در اواخر دعاي كميل مي‌فرمايند: «وَ سِلاحُهُ البُكاءُ»؛ يعني سلاح مؤمن، دعا، مناجات و زاري است.
وي در بخش ديگري از سخنانش در تعريف دعا افزود: دعا، صميمي‌ترين شيوه ارتباط بندگان با خداوند است كه از رهگذر آن هر كس به فراخور جهان وجود خود با ساحت قدس ربوبي راز و نياز مي‌كند. يكي برآورده شدن نيازهاي خرد و كلان دنيوي را مي‌طلبد و ديگري شرمنده از سياهي نامه عمل خويش، بخشايش الهي را درخواست مي‌كند. بنده ديگر كه گام در راه پرنشيب‌وفراز سلوك معنوي نهاده و شراب معنا پيمانه جانش را لبالب ساخته توشه‌اي افزون‌تر طلب مي‌كند.
در مرتبه‌اي بس فراتر اولياي الهي از آنكه بنا به ضرورت با ابناي زمان درآميخته و از غرقه‌شدن در درياي عشق و تماشاي جلوه جمال و جلال حق ساعاتي محروم مانده‌اند با اشك سوز عذر تقصير مي‌آورند و توفيق جبران گذشته را از دوست انتظار مي‌دارند. باري! در اين سوي دعا بندگاني با هزاران خواسته با اشك و آه يكسره جوياي خواسته خود هستند و در سوي ديگر وجودي ايستاده كه خداوندگاري زيبنده اوست و خود را بيش از همه به صفت رحمان و رحيم موصوف كرده و در نخستين آيات كتابش خود را كريم دانسته است؛ خدايي كه از راز درون بندگانش بهتر از خود آنان آگاه است و از ميزان صدق نيازهايشان حتي اگر بر زبان جاري نكنند باخبر است؛ همان كه چنان به بندگانش نزديك است كه در پاسخ پرسش آنان حتي به پيامبرش اجازه وساطت در پاسخگويي نمي‌دهد و چنان بردبار است كه از اصرار فزون از حد بندگانش رنجور نمي‌شود و چنان بر قله فرازمند جود و سخا ايستاده كه هر چه ببخشد خزينه‌هاي كرمش پايان نمي‌گيرد و چنان قدرتمند است كه در راه اجابت خاص بندگانش هزاران مانع خُرد و كلان را از سر راه برمي‌گيرد.
از همه شيرين‌تر آنكه نه بارگاه او حاجبي دارد و نه لختي آسايش مي‌طلبد تا نيازداران را براند و به زمان ديگر حوالت دهد. بندگانش هميشه و همه‌جا در خلوت و جلوت، در مكنت و نكبت ريسمان دل را به آسمان مهرباني‌اش پيوند مي‌زنند و جانشان را با اميد او روشنايي مي‌بخشند. آيا چنين معبودي زيبنده راز و نياز و دعا و حاجت‌خواهي نيست؟
فقر بنده و عظمت پروردگار
اين محقق و استاد دانشگاه در پايان سخنانش با بيان اينكه دعاهاي پيامبران كه در قرآن كريم آمده داراي ويژگي‌هايي است، تأكيد كرد: اول اينكه بعضي از دعاها را خداوند به آنها تعليم مي‌داد؛ در آيه 114 سوره طه، آيات 28 و 29 ، 97، 98 و 118 سوره مؤمنون اين دعاها قابل مشاهده است. دعاهاي پيامبران بر درخواست‌هاي معنوي تأكيد دارد اينگونه دعاها را مي‌توان در آيه 38 سوره آل عمران، آيه 101 سوره يوسف، آيه 80 سوره اسراء، آيات 25 و 26 سوره طه، آيات 80 و 83 سوره اسراء و آيه 19 سوره نمل مشاهده كرد.
توجه به خيرخواهي براي خود، خانواده و ساير مؤمنان ويژگي ديگر دعاهاي انبياء است كه مي‌توان اينگونه دعاها را در آيات 35، 37، 40 و 41 سوره ابراهيم، آيه 151 أعراف و آيه 28 سوره نوح و آيه 129 سوره بقره ديد. ويژگي ديگر دعاهاي پيامبران درخواست هدايت امت و نجات آنهاست كه آيه 89 سوره أعراف، آيات 117، 119و 169 سوره شعراء، آيه 36 سوره ابراهيم، آيات 169، 117، 118، 119 شعراء و آيه 30 سوره عنكبوت از اين قبيل هستند. همچنين تأكيد بر ستايش الهي متناسب با نوع درخواست از ديگر ويژگي‌هاي دعاهاي انبياء است كه در قرآن آمده است كه در آيات 127 تا 129 سوره بقره، 89 سوره أعراف و آيه 101 سوره يوسف قابل مشاهده است. تأكيد بر ربوبيت الهي در همه دعاهاي انبياء قابل ملاحظه است كه در آيه 127 سوره بقره، 25 سوره طه و... قابل مشاهده است.
توجه به درخواست‌هاي ايجابي و سلبي هم از ديگر ويژگي‌هاي دعاهاي انبياء است كه در آيه 35 سوره ابراهيم و آيات 4 و 5 سوره ممتحنه قابل رديابي و پيگيري است. همچنين دعاهاي انبياء داراي نگاه فرازماني و فرامكاني است كه اين ويژگي را در آيه 129 سوره بقره، آيه 84 سوره شعراء و آيه 37 سوره ابراهيم مي‌توان ديد. برخي از دعاهاي انبياء در قالب رازگويي با خداوند است كه در آيه 33 سوره يوسف، آيات 3 و 4 سوره مريم و آيه 19 سوره نمل مشاهده مي‌شود. غنيمت شمردن همه زمان‌ها براي دعا هم از نكات مهم مورد استفاده در دعاهاي انبياء است كه در آيه 19 سوره نمل قابل مشاهده است.
دعاهاي سراسر معرفتي و فاقد درخواست هم در دعاهاي انبياء قابل مشاهده است كه در آيه 46 سوره زمر و آيه 26 سوره آل عمران قابل مشاهده است. نفرين امت در آخرين مرحله هم در آيه 88 سوره يونس، آيه 26 سوره مؤمنون و آيات 26 و 27 سوره نوح قابل رديابي است. همچنين تأكيد بر استجابت دعاهاي پيامبران دوازدهمين ويژگي دعاي انبياست كه در آيات 26، 27 و 36 سوره طه و آيات 169 و 170 سوره شعراء قابل مشاهده است.
آداب دعاكردن
حجتالاسلام رستم‌نژاد ديگر سخنران اين نشست بود. وي گفت: برخلاف آنچه معمولا تصور مي‌شود، دعا به معني خواندن است، نه خواستن، شايد هم بتوان گفت كه دعا خواندن همراه با خواستن است. در آيه 108 سوره اعراف آمده است: «و نام‌هاي نيكو به خدا اختصاص دارد پس او را با آنها بخوانيد». گفتن عبارت «يا‌الله» دعا كردن است؛ يعني اگر انسان هيچ‌چيزي هم از خدا درخواست نكند، همين كه با گفتن «يا‌الله» پروردگار متعال را بخواند، چنين شخصي در حال دعا كردن است.
حتي مي‌توان گفت تمام عبادات ما دعا هستند؛ چون در عبادت است كه انسان متوجه ساحت پروردگار متعال مي‌شود و به او رو مي‌آورد و او را مي‌خواند. در آيه 77 سوره فرقان آمده است: «اگر دعاي شما نباشد پروردگارم هيچ اعتنايي به شما نمي‌كند» يعني اگر دعاي شما نباشد و پروردگارتان را نخوانيد، اصلا خداوند هيچ توجه و عنايتي به شما نخواهد كرد و اين نشان‌دهنده اين است كه بنده براي جلب رحمت و جلب عنايت خداي متعال، راهي جز دعا كردن و خواندن پروردگار ندارد. البته وجودتان خواستن است، وجودتان تقاضاست و ميل به سوي خداست.
وجودتان چنان است كه يكسره از خداوند مي‌طلبيد و مي‌خواهيد، پس شما همه در حال خواندن هستيد. كل نظام هستي در حال تقاضاست و لذا همه در تسبيح خداوند هستند؛ يعني همه در حال اين خواستن هستند. همچنين در آيه 60 سوره غافر، خداوند متعال بعد از اينكه مي‌فرمايد: «بخوانيد مرا تا شما را اجابت كنم» بر اين نكته تأكيد مي‌كند كه دعا، عبادت است؛ چون بعد از دستور دادن به دعا، تهديد مي‌كند كه آن كساني را كه از عبادت من تكبر بورزند، با ذلت و خواري به جهنم وارد مي‌كنم.
ممكن است عبادت‌هاي دستوري، مانند نماز براي ما به عادت تبديل شود و آن اذكار را گفته و آن اعمال را انجام بدهيم، ولي هيچ توجه و حضور قلبي در نماز خود نداشته باشيم، در حالي‌كه دعا اگر خالصانه باشد، اصلا نمي‌شود بدون حضور قلب انجام شود؛ چون اگر حضور قلب و توجه به پروردگار متعال را از دعا بگيريم، ديگر دعا باقي نخواهد ماند.
به‌دليل همين حضور قلب و توجه ويژه در دعاست كه دعا را مُخ (مغز) عبادت دانسته‌اند و هدف دعا اين است كه انسان به اين درجه از توجه برسد و خود را در محضر پروردگار، نيازمند و فقير ببيند. اصلا تمام عبادت‌هاي ما چه نماز و روزه، چه مناسك حج و ديگر عبادات، همه براي اين است كه انسان را متوجه اين معنا بكند كه در درگاه الهي، فقير و نيازمند است و از خودش چيزي ندارد.
3نكته در مورد آداب دعا كردن مطرح است كه در هنگام دعاكردن بايد به آنها توجه ويژه‌اي كرد. نخستين مطلب بيان نعمت‌هاي پروردگار است؛ يعني انسان قبل از اينكه خواسته خود را از خداي متعال بخواهد، بايد نعمت‌هايي كه پروردگار به او داده را بيان كند. دومين مطلب، بيان فقر، نيازها و ضعف‌هاي خود است. اينها ادب دعاست و بعد از اين از خداوند طلب مي‌كند و طلبش هم عاقبت به خيري است.
حضرت زكريا(ع) هم هنگامي كه مي‌خواهد از خداوند متعال طلب فرزند كند، ابتدا ضعف خود را و اينكه ديگر پير و موهايش سفيد شده و همسرش نازاست، بيان كرده و سپس از خداوند طلب نعمت فرزند مي‌كند؛ بنابراين يكي ديگر از آداب دعا اين است كه انسان قبل از خواستن حاجت و نياز از خداوند متعال، ضعف و فقر خود را به پروردگار عرضه بدارد و عنايت به اين نكته بسيار مهم و قابل توجه است. رعايت زمان و مكان دعا نيز يكي از مهم‌ترين آداب و شرايط دعاست. حضرت ابراهيم(ع) و فرزندش حضرت اسماعيل(ع) هنگامي كه در حال بالابردن ديوار كعبه بودند، به درگاه الهي دعا و نيايش مي‌كردند.
در ادعيه يكي از مواردي ديگري كه قابل طرح است فاصله ميان دعا و زمان اجابت است. يكي از چيزهايي كه انبياء از خداوند مي‌خواستند صبر بود براي اينكه بعضي از خواسته‌ها زمان‌بَر است. در دعاهاي پيامبران اين نكته بسيار مهم است كه مصلحت و حكمت هم بايد ملاحظه شود. دعا خرق عادت نيست، خلاف مسير عالم نيست؛ تقاضاها بايد در اين مسير باشد. آن چيزي كه خداوند وعده داده اصل اجابت است نه آن چيزي كه ما لزوما در دعا مي‌خواهيم؛ ممكن است خلاف مصلحت باشد. در مقابل، اجابت قطعي است.
سيد‌حسين امامي: همشهري آنلاين