پديده خشكسالي و ابعاد انساني و زيستي آن فراتر از كشوري به نام سومالي است
خشكسالي شاخ آفريقا را ميشكند
حدود 10 هزار خانوار بخت برگشته سومالیایی كه طی ماه جاری از تهدید مرگبار خشكسالی نواحی جنوب غرب این كشور به سمت پایتخت گریختهاند باید طعنه تلخ روزگار را هم به جان بخرند، چرا كه اردوگاههای موقت و اجباریشان در موگادیشو، اسیر سیلاب بارشهای سنگین شده است. حضور این پناهجویان اقلیمی در 50 اردوگاه بدون سرپناه، آب، غذا، امكانات بهداشتی و توالتهای صحرایی از وضعیت وخیمی حكایت دارد.
وضعیت اسفبار پناهجویان اردوگاهها و حتی هزاران پناهجوی گرسنهای كه هر هفته به شرق و شمال میروند و رنج چند هفته پیادهروی از میان بیابان را به رغم خطرات بالقوه راهزنان مسلح و حیوانات وحشی به جان میخرند، هر چند از وقوع بلای بزرگ قحطی در این كشور و اطراف آن خبر میدهد، اما واقعیت پدیده خشكسالی و ابعاد انسانی و زیستی آن فراتر از كشوري به نام سومالي است.
شاخ آفریقا، سرزمین خشكسالیها
شاخ آفریقا با وضعیتی روبهروست كه بدترین خشكسالی طی 60 سال اخير نامیده شده است. متعاقب اين خشكسالي بزرگ 4/12 میلیون نفر به مرحله فوریت نیاز غذایی رسيدهاند. گرچه برخی گزارشهاي رسانهای، بحرانهای غذایی در كنیا و اوگاندا را به عنوان قحطی توصیف كردهاند، اما سازمان ملل میگوید تنها 5 ناحیه از جنوب سومالی در این مرحله قرار دارند. ابزار استانداردی كه سازمان ملل برای این منظور به كار میبرد طبقهبندی یكپارچه فاز امنیت غذایی (IPC) نام دارد. این نظام طبقهبندی از 5 فاز برای ردهبندی سطوح مختلف امنیت غذایی استفاده میكند. از سال 1980 تاكنون 42 مورد خشكسالی در شاخ آفریقا رخ داده است كه برآورد میشود 109 میلیون نفر از آن متأثر شده باشند و
47 میلیون نفر نیز تنها در دهه آخر در حال تجربه خشكسالی در این منطقه هستند. مشهورترین قحطی سال 1984 در اتیوپی رخ داد و برخی برآوردها از مرگ یك میلیون نفر طی آن خبر میدهند.
خشكسالی سومالی، نمای نزدیك
خشكسالی در سومالی بخشی از یك مشكل آب و هوایی شایعتر به حساب میآید كه كل شاخ آفریقا را تحتتأثیر خود دارد. به دنبال 2 سال ناكامی در توليد و برداشت محصولات كشاورزي و تباه شدن آنها، سازمان ملل در نهايت در بخشهایی از این منطقه به طور رسمی اعلام قحطی كرد. به گفته مدیر كشوری برنامه جهانی غذای ملل متحد (WFP)، اكنون 4/2 میلیون نفر در منطقه آفریقا در وضعیت ناامنی غذایی هستند و انتظار افزایش این تعداد نیز میرود. بر همین اساس وقوع خشكسالی وخیم در بازه زمانی 12 فروردین تا 9 تیر 90 كه موجب قحطی در شرق آفریقا شد میتواند وضعیت ناامنی غذایی را با تغییر چشمگیری مواجه كند به طوری كه شمار جمعیت متاثر از آن میتواند تقریبا به 5/3 میلیون نفر برسد.
در این میان كمیسر كمكهای بشردوستانه اتحادیه اروپا نیز طی گزارشی به این نكته اشاره میكند كه به درازا كشیده شدن خشكسالی در شاخ آفریقا وضعیت اضطراری فوقالعادهای ایجاد كرده است كه اقدام فوقالعادهای میطلبد. با این اوصاف و جدا از اقدامات برنامه جهانی غذای سازمان ملل برای ارسال محمولههای غذايي و مسائل حاشیهای عرضه و توزیع آن در جو سیاسی حاكم بر منطقه، به نظر میرسد نیازمندی حیاتی پناهجویان با تلاشهای تداركاتی موجود فاصله قابل توجهی دارد تا جایی كه به تعبیر سرپرست عملیاتی WFP، مقدار زیاد غذا در انبارها را نمیشود عملا مقدار زیادی غذا به حساب آورد؛ چرا كه كالاهای غذایی موجود در انبارها عملا یك میلیون نفر را برای یك روز تغذیه میكند. این آمار در حالی است كه جمعیتی بالغ بر 300 هزار نفر تنها در موگادیشو و اطراف آن باید هر روز تغذیه شوند. خشكسالی در سومالی با جنگ داخلی جاری آمیخته شده است. دولت تنها بخش ناچیزی از كشور را كنترل میكند. بقیه مناطق تحت سلطه دزدان دریایی، جنگسالاران و شورشیان القاعده است كه همین گروه سال 2010 محمولههای غذای سازمان ملل را تحریم كرد و مانع دسترسي بخش بزرگي از مردم گرسنه به محمولههاي بشردوستانه از سراسر زمين شد.
خشكسالی آفریقا، نمای دور
تلاشهايي كه براي كاهش درد و رنج ناشی از خشكسالی صورت میگیرد همگي جنبه واكنشی و جبرانی دارند و پس از وقوع قحطي سراسري شروع ميشوند، اما كارشناسان علاج این مشكل را نیازمند راهحلهای درازمدت و تحول در نگاه به روشهاي سنتي كشاورزي و دامداري در منطقه میدانند. تنها مروری بر فرض و گمانهزنیهای صورت گرفته پیرامون پیامدهای تغییر اقلیم در آفریقا كه ملاك عمل برنامههای محوری سازمان ملل و حتی برنامهریزی كشورهای منطقه قرار گرفته است، ما را ناگزیر از پذیرش مساله تغییر اقلیم و پیامدهایش میكند. دورههای تناوب خشكسالی، نمونه بارز و حیاتی پیشفرضهای تغییر اقلیم است كه تغییر سریع آهنگ آن نفس آفریقا را بریده و لزوم جدی گرفتن پیامدهای گرمايش جهاني را به ما گوشزد میكند. تناوب وقوع خشكسالی در منطقهاي كه براي مثال هر 10 سال يكبار انتظارش ميرفت به 5 سال تقلیل یافته و اكنون فاصله انتظار وقوع خشكسالی در این بخش از آفریقا حتي كمتر شده و هر دو سال يكبار كاهش يافته است.
نكته: نتايج تحقيقات جديد نشان ميدهد افزايش مختصر يك درجه سانتيگرادي درجه حرارت محيط ميتواند تا 65 درصد سطح زير كشت يك محصول زيربنايي مانند ذرت كه نقش اساسي در سير كردن شكمهاي گرسنه زيادي در آفريقا دارد را از بين ببرد
دوسالانه شدن خشكسالی به معنای ماندگار شدن آن است، به نحوی كه نداشتن بارش در شروع سال یا مقارن پایان سال اول به منزله كمبود غذا در سال بعدی خواهد بود. اما به رغم وضعیت بحرانی ناشی از استمرار خشكسالی، سخنگوی برنامه محیطزیست سازمان ملل (UNEP) معتقد است حتی خشكسالی ممتد آفریقا باید قابل كنترل و اداره شدن باشد. ما در آفریقا برای پشتیبانی 13 میلیارد نفر باران داریم، ولی بندرت از اين حجم آب استفاده میشود؛ هر چند میتوان در وضعیت بحران زندگی كرد، اما باید راه هوشمندانه براي رشد، توسعه و گريز از بحران نيز وجود داشته باشد.
زنگها برای آفریقا به صدا درآمدهاند
مدارك و مطالعات نهادهای تابعه سازمان ملل متحد و مراكز تحقیقات دانشگاهی از این واقعیت آشكار حكایت دارد كه تقریبا تمامی رشد فزاینده و تحمیلی جمعیت زمین در مجموعهای از كشورهای فقیر و توسعه نیافته رخ داده و خواهد داد و همچنان كه این موجهای جمعیتی بزرگ و بزرگتر میشوند، نرخ كاهش منابع طبیعی و تهیسازی ذخایر حیاتی سیاره با شتابی تشدید شونده رو به افزایش خواهد گذاشت. بر اساس پیشبینیهای سازمان ملل، جمعیت جهانی طی سال جاری میلادی به مرز 7 میلیارد نفر رسیده و تا سال 2050 تا رقم 9 میلیارد نفر اوج خواهد گرفت. در این میان سازمان ملل هشدار میدهد زمین در حالی باید خود را مهیای میزبانی این جمعیت انبوه كند كه تقریبا بخش اعظم این رشد جمعیتی در كشورهای ضعیف و فقیر و بویژه آفریقا و آسیای جنوبی در حال رخ دادن است. همچنين نباید فراموش كرد كه در حال حاضر و با توجه به مسائل و مشكلات ریز و درشتی كه پیامدهای منفی تغییرات اقلیم و گرمایش جهانی هستند، كشاورزی و موضوع امنیت جهانی غذا در معرض تهدیدهای جدی قرار گرفته و امكانات توليد غذا در سیاره زمين برای افزايش جمعيت فعلي كافي به نظر نميرسد. از طرفي عملكرد ضعيف كشورهاي فقير در توليد كمتر مواد غذايي و افزايش بيشتر جمعيت، اساسا تعادل عرضه و تقاضاي غذا در دنيا را بشدت دستخوش بحران كرده است.
پژوهشگران معتقدند تغييرات آب و هوايي اجتنابناپذير بوده و بشر چارهاي جز رويارويي با اين پديده خودساخته را ندارد، اما در اين ميان آنها بشدت به تئوري بهسازي روشها و تغيير فرآيند كاشت، داشت و برداشت محصولات كشاورزي در سرزمينهايي كه دستخوش تغييرات آب و هوايي شديد ميشوند، ايمان دارند. در اين ميان به عنوان مثال در حالي كه محققان از روند آينده كشت و توليد گندم در منطقه آمريكاي شمالي كه با نرخ منفي رشد جمعيت روبهروست، اظهار خوشبيني ميكنند، درخصوص مناطقي همانند نواحي مجاور صحراي آفريقا،س شرايط آينده را به گونهاي ميبينند كه نهتنها هيچ توجيهي براي كشاورزي در آن وجود ندارد، بلكه با افزايش تصاعدي جمعيت گرسنگان بر جمعيت گرسنه منطقه نيز روز به روز افزوده ميشود.
بحران جهاني آب
موسسه بین المللی مدیریت آب (IWMI) در گزارش تازهای كه اوایل امسال منتشر كرد با تأكید و جدیت اعلام میكند موضوع آب و هوای آينده وارد مرحله غیر قابل پیشبینی شده است و نیازمند سرمایهگذاریهای كلان روی طرحهاي متنوعی از ايدههاي جديد ذخیره آب است تا جامعه جهانی بتواند از این رهگذر برای مقابله با وضعیت نامعلوم و بحراني آينده، سالم بيرون آيد. هماكنون ميليونها كشاورز كه كشت خود را به صورت ديم انجام ميدهند در وضعيت ريسك و مخاطره ناشي از سير نزولي بارش يا بارانهاي نامنظم غيرقابل پيشبيني و ناكافي به سر ميبرند. بر اساس گزارشات مؤسسه بینالمللی مدیریت آب، حدود 66 درصد از كل محصولات زراعی در آسیا و 94 درصد در آفريقا به صورت ديم كاشته ميشوند و به بارندگي وابسته هستند. اين موضوع حكايت از آن دارد كه براي جلوگيري از يك قحطي سراسري ديگر در گوشه ديگري از سياره زمين بايد از همين امروز زيرساختارهاي فيزيكي و آموزشي لازم را فراهم آورد تا اين حجم بزرگ مواد غذايي كه با توسل به شانس و اقبال كاشته ميشوند، موجبات گرسنگي عظيم ديگري را فراهم نياورند.
بیستمین همایش هفته جهانی آب (www) با گردهمایی 2500 كارشناس از 130 كشور جهان در حالی برگزار شد كه دنیا شاهد وقوع بلایای طبیعی ویرانگر سیل و آتش سوزی فراگیر در آسیا و اروپا بود. به اعتقاد كارشناسان تغییرات اقلیمی درنهایت به الگوهای آب و هوایی متفاوتی منجر خواهند شد و این مهم همان روندی است كه پیشاپیش شاهد تحقق آن در بسیاری از مناطق جهان هستیم. در حقیقت به رغم فراوانی بارشها نمیتوانیم آن را به نحوی كه قابل بهرهبرداری باشد در اختیار بگیریم. به عنوان نمونه، كشاورزان آفریقایی از قدیم نسبت به زمان مناسب بذر افشانی برای كسب بهترین زراعت و عملكرد محصول آشنایی و عادت پیدا كردهاند، اما در حال حاضر آنها نمیتوانند پیشبینی مناسب و درازمدتی درخصوص زمان فرا رسیدن بارشها داشته باشند. از این رو، چنین كشاورزانی كه بقا و معیشت آنها وابستگی كامل به بارشها دارد و در واقع نزدیك به كل زراعت منطقه از نوع تغذیه با بارندگی يا همان كاشت ديم است برای احتراز از ریسك ضرر و زیانهای احتمالی، هر بار در طول فصل كاشت مبادرت به كشت و بذر افشانی ناچیزی میكنند، چون میدانند محصول شان ممكن است هر لحظه بر اثر بارشهای بیموقع شسته شده یا به دنبال تأخیر در بارندگی خشك شود. تغییرات اقلیمیباعث شده بارندگیها از آنچه تاكنون بوده و پیشبینی میشدند به مراتب بیبرنامهتر و غيرقابل پيشبينيتر شوند. اما اين تنها بيبرنامگي بارش باران نيست كه قحطي وحشتناك مانند آنچه در سومالي شاهدش هستيم را به ارمغان ميآورد.
نتايج تحقيقات جديد نشان ميدهد افزايش مختصر يك درجه سانتيگرادي درجه حرارت محيط ميتواند تا 65 درصد سطح زير كشت يك محصول زيربنايي مانند ذرت را كه نقش اساسي در سير كردن شكمهاي گرسنه زيادي در آفريقا دارد از بين ببرد.
مهریار میرنیا / جامجم