یک استاد حوزه و دانشگاه معتقد است؛ علامه جوادی آملی در نگارش تفسیر «تسنیم» کوشیده‌اند تا به ادبیات جامعه نزدیک‌تر و از سنگینی ادبیات «المیزان» مقداری بکاهند، در عین حال تلاشی برای ورود سیاق عرفانی قرآن در اثر داشته‌اند، بنابراین تفسیر تسنیم یک جریان عقلانی، وحیانی و عرفانی است یعنی عقل و فلسفه در کنار جنبه‌های عرفانی، لطایف و اشارات مطرح می‌شود و همچنین جنبه‌های فقهی نیز در آن حاضر است.
«تسنیم» تفسیری عقلانی، وحیانی و عرفانی استبنا به توصیف قرآن کریم از بهشت، بهشتیان در باغ‌های پر نعمت الهی بر کرسی‌های خود می‌نشینند و از شرابی سر به مُهر به نام رحیق سیراب می‌شوند. مُهری که بر این شراب نهاده شده از مُشک است و قرآن دسترسی به آن را سزاوار رقابت و مسابقه می‌داند. این شراب در آمیخته با تسنیم است و تسنیم چشمه‌ای است که مقربان خدا از آن می‌نوشند.
به نظر علامه طباطبایی بنابر توصیف قرآن کریم چشمه تسنیم از شراب رحیق برتر است، زیرا این شراب به سبب آمیختگی با تسنیم دلپذیر می‌شود و از طرف دیگر، چون مقربان از تسنیم می‌نوشند، مرتبه آنان از نیکانی که با شراب رحیق سرمست می‌شوند والاتر است. اما صرف آمیخته بودن محتوای رحیق با تسنیم و وصف قرآن کریم از این ترکیب، نمی‌تواند دلیل برتری یکی بر دیگری باشد، مگر آنکه این برتری از طریق بعضی روایات اثبات شود، یا از معنای کلمه مقربان برتری خاصی نسبت به معنای کلمه ابرار به دست آید.
تفسیر «تسنیم» از تفاسیر ارزشمند جهان اسلام است که طی بیش از ۴۰ سال کوشش و مجاهدت علمی - قرآنی آیت‌الله العظمی عبدالله جوادی آملی، فقیه، عارف، مفسر قرآن و از مراجع عظام تقلید برای فهم و تدبر بیش از پیش اهل اندیشه و قرآن نگاشته شده است. این تفسیر در شمار «تفاسیر قرآن به قرآن» جای دارد. روش مؤلف، ذکر آیه یا آیات مورد نظر و بررسی آنها طی چهار مرحله است: «گزیده تفسیر»، «تفسیر آیه»، «لطایف و اشارات» و «بحث روایی». عنوان «تسنیم» مأخوذ از آیه ۲۷ سوره مبارکه مطففین در قرآن و نام چشمه‌ای در بهشت است. این تفسير در تفسير هر آيه چهار مرحله را در نظر دارد: گزيده تفسير، تفسير آيه (مفردات)، اشارات و لطايف و بحث روايی كه شاخصه ممتاز اين تفسير است.
سرانجام و پس از انجام نگارش ۸۰ جلد از این تفسیر اسفندماه سال جاری در همایش بین‌المللی «تفسیر تسنیم» جشن پایان این تفسیر که در حقیقت، آغاز راه واکاوی و سخن درباره این اثر عظیم قرآنی است؛ برگزار خواهد شد. ایکنا به انگیزه آشنایی بیشتر اهالی قرآن و حدیث با این تفسیر وزین، از ۱۴ آذرماه به مدت ۸۰ روز و هر یک جرعه از این تفسیر قرآن را در قالب معرفی مختصری از یک جلد به مخاطبان خود نوشانده و همچنان می‌نوشاند.
تفسیر «تسنیم» می‌کوشد پس از تفسیر «المیزان» اثر گرانسنگ علامه طباطبایی(ره) نقطه عطفی در روند تفسیر قرآن در تشیع را رقم بزند، اثری که عصاره چند قرن دانش‌اندوزی و معرفت‌افزایی عالمان شیعه از کلام است.
خبرنگار ایکنا به بهانه بررسی این مجموعه قرآنی به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمدباقر نائیجی، مدیر حوزه علمیه امام حسن عسکری(ع) و استادیار دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی نشسته است. نائیجی که افتخار شاگردی درس فقه و اصول را در حوزه علمیه قم داشته است، در دانشگاه نیز کارشناسی ارشد و دکتری را در رشته فلسفه و کلام اسلامی دنبال کرده است، او در این گفت‌وگو به بیان ویژگی‌های تفسیر تسنیم، رویکرد اجتماعی این اثر، پاسخ آن به پژوهشگران قرآنی، تسنیم و جهانی شدن و... پرداخت.
مشروح بخش نخست گفت‌وگوی ایکنا با این استاد حوزه و دانشگاه را با هم می‌خوانیم و می‌بینیم:
«تسنیم» تفسیری عقلانی، وحیانی و عرفانی است
ایکنا ـ تفسیر تسنیم حاصل بیش از چهل سال کوشش علمی و قرآنی آیت‌الله جوادی آملی در مقام مفسری حکیم و فیلسوفی قرآن‌شناس است، در آغاز بحث لطفا بفرمایید نسبت این اثر با تفسیر المیزان چیست؟
درباره تفسیر تسنیم باید یک رویکرد پیشینی درباره سبک و روش علما در گذشته داشت که معمولاً چهره‌های علمی حوزوی تلاش می‌کردند در زمینه خاصی فعالیت داشته باشند؛ بعضی از چهره‌ها فقه و اصولی، برخی فلسفی و برخی نیز تفسیر برای آنها اهمیت بیشتری پیدا کرده است و به سمت تفسیر قرآن بیشتر گرایش دارند.
بعضی از چهره‌های علمی در حوزه نیز تلاش کردند دو یا سه رشته را در کنار هم داشته باشند که برخی موفق و برخی هم ناموفق بودند. علامه طباطبایی یکی از افراد شاخص در بین چهره‌های حوزوی معاصر هستند که در چند رشته متعدد و مختلف سرآمد بودند و عبارت «علامه» هم از این جهت به ایشان اطلاق می‌شود.
ایشان تلاش کردند در تفسیر و فلسفه به صورت توامان فعالیت داشته باشند و با اینکه می‌توانستند در فقه هم کار کنند و قابلیت آن را نیز داشتند که به مقام مرجعیت برسند به این امر نپرداختند. نکته مهمی برای اینکه وارد بحث تفسیر تسنیم شویم وجود دارد که آن نیاز جامعه است یعنی علامه طباطبایی در حقیقت احساس کرد که جامعه دو چیز نیاز دارد؛ یکی قرآن و تفسیر قرآن است و دیگری فلسفه و علوم عقلی به عنوان زیربنای علوم اسلامی. این موضوع به معنا این نیست که فقه و عرفان مهم نیست گرچه ایشان در عرفان هم دستی داشتند و اساتید بزرگی را درک کردند و خودشان هم از عرفا محسوب می‌شدند اما اثرات این دو رشته در جامعه آن روز و نیازی که جامعه داشت را ما امروز تازه، متوجه می‌شویم. بزرگان زمان در دوره علامه طباطبایی به این واقعیت نرسیده بودند و احساس می‌کردند چیزی مثل تفسیر یا علوم عقلی و فلسفه چندان نیاز نیست. شاید از جهتی درست می‌گفتند زیرا فقط همان مقطع را نگاه می‌کردند اما آینده مشخص کرد که در بحث انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی و حرکت مردم در اوایل انقلاب، با فضایی که حزب توده و کمونیست‌ها و جریان‌های لیبرالی مطرح کردند باید پایه مباحث از جایی استخراج شود تا در مقابل جریان‌های متعددی که در دنیا وجود دارد و در اینجا نیاز مبنا داشت و تفسیر المیزان در این زمان توانست اثربخش باشد و همچنین اثرات فلسفه، تدریس و شاگردپروری که علامه طباطبایی داشتند را در گذشته و اکنون می‌توانیم ببینیم و از محضر اساتیدی مانند؛ زنده‌نامان آیت‌الله حسن‌زاده آملی و آیت‌الله مصباح یزدی و همچنین آیت‌الله جوادی آملی بهره ببریم.
این موقعیت‌شناسی، جامعه‌شناسی و اینکه ما با چه مسئله‌ای مواجه هستیم و به چه چیزی نیاز است نکته مهمی است. احساس می‌کنم علامه جوادی آملی این نیاز را به تبع استاد خود شناختند و این مسیر را ادامه دادند. مشخص است که این حرکت و شناخت نیز امروز درست بوده است و استفاده‌ای که جامعه علمی ما در حال حاضر از تفسیر و علوم عقلی می‌کند، می‌تواند نشان‌دهنده این مهم باشد که تصمیم چهل سال قبل ایشان تصمیم درستی بوده است و اگر این کار را نمی‌کردند اکنون ما احساس نقص بسیار بزرگی داشتیم.
ایشان همان اوایل انقلاب در مقطعی که تفسیر موضوعی آغاز شد وارد بحث تفسیر تسنیم شدند؛ البته شاید اوایل آنقدر جدی نبود اما این جدیت به مرور زمان بیشتر شد و اول که این درس شروع شد مشخص نبود چقدر طول خواهد کشید. در تعابیر علامه داریم که می‌فرمایند: «در مواقعی گمان میکردم که بعد از سه یا چهار سال این دوره تمام خواهد شد»، اما این دوره ۴۰ ساله شد و تفسیری که قرار بود ۳۰ جلد باشد اکنون ۸۰ جلد شده است و به زودی جلد هشتادم آن منتشر خواهد شد. پایان جلد هشتادم تفسیر تسنیم به معنای پایان راه تفسیر نیست بلکه به معنای آغاز دوباره این مسیر است.
ایکنا _ این آغاز دوباره به چه معناست؟
ما در مباحث اسلامی پایان نداریم و همانطور که قرآن جاودانه است تفسیر هم به تبع قرآن جاودانه و ادامه‌دار است و افراد شاخص دیگری خواهند آمد و این مسیر را ادامه خواهند داد. تفسیر تسنیمِ هشتاد جلدی چهل‌ساله، بخش‌های متعدد و متنوعی را در برمی‌گیرد که می‌تواند نیازهای جامعه امروز و آینده ما را پوشش دهد و کمک کند تا مسیر باز شود. این تفسیر هرچه جلوتر آمد بحث‌ها جدی‌تر، پخته‌تر، جامع‌تر و کامل‌تر شد.
ایکنا _ لطفا درباره ویژگی‌های این تفسیر کمی بیشتر توضیح دهید.
ویژگی مهم تفسیر این اثر در رویکرد فلسفی و عرفانی علامه جوادی آملی است که همین امر به پختگی خاص آن کمک کرده است. تفاسیر متعددی در دوران معاصر از سوی برخی از بزرگان نوشته شده است که همه آنها وزین و قابل استفاده است و هرکدام از آنها حتما" بخشی از نیازهای جامعه انسانی را پوشش داده و می‌دهد اما ویژگی و شاخصه اصلی تفسیر تسنیم این است که تفسیری کاملاً عقلانی و جامع است و زیربنا را تشکیل داده است؛ به تعبیر آیت‌الله جوادی آملی «شمش» است و طلای زینتی نیست. ایشان می‌فرمایند؛ ما باید شمش تولید کنیم نه انگشتر؛ زیرا طلا تزئینی هستند. قبل از طلافروشی مرحله طلاسازی است و طلاساز کار مهم‌تری از طلافروشی دارد ولی کار اصلی را کارگری انجام می‌دهد که طلا را از معدن استخراج می‌کند؛ اگر طلا از دل معدن بیرون نیاید کارهای بعدی موضوعیت ندارد. شبیه همین مثال را در بحث‌های علمی داریم؛ بعضی افراد نمایش بیرونی دارند و بعضی‌ها هم تولید علم متوسط دارند اما آن کسی که مبنا را می‌سازد و کتاب مرجع تولید می‌کند، نقش مهم و اساسی را ایفا کرده است.
در فعالیت پژوهشی توصیه می‌شود به سراغ کتاب‌های دست اول بروید و از منابع وسطی استفاده نکنید. تفسیر تسنیم و المیزان از جمله منابع دست اول قرآنی هستند که پژوهشگران از آن استفاده می‌کنند و آثار زیادی از این شمش طلا تولید می‌شود و جامعه از آن بهره می‌برد.
ایکنا ـ کمی درباره روش تفسیر تسنیم برایمان توضیح دهید.
زمانی که توفیق داشتم و در قم در جلسات آیت‌الله جوادی آملی شرکت میکردم؛ ایشان در هر جلسه‌ای آیه‌ای از قرآن را تلاوت می‌کردند. وقتی چند آیه از یک سوره را تلاوت می‌کردند جلسه به جلسه این پخته‌تر می‌شد؛ این‌گونه نبود که آیه در یک جلسه خوانده و تمام شود و به سراغ آیه بعد بروند؛ خیلی وقت‌ها چند آیه‌ای که مرتبط با دیگری بود را می‌خواندند و دوباره در جلسه همان آیات خوانده می‌شد و به مرور زمان تلاش می‌شد کار پخته‌تر و عمیق‌تر شود.
در تفسیر تسنیم سبک و روش قرآن به قرآن و سیاق علامه طباطبایی استفاده شده است و از جهتی به جنبه‌های کارآمد روزانه و به‌روزرسانی نیز توجه شده است، به این ترتیب که جنبه‌های روایی هم در این تفسیر وجود دارد؛ ضمن اینکه قسمت اشارات و لطایف نیز بیان می‌شود که در آن بخش به بحث‌های عرفانی، اشارات، رمزهای کشف و شهود عرفانی در قرآن نیز پرداخته شده است و مقداری کار را متفاوت می‌کند.
ایکنا _ تفسیر المیزان و تفسیر تسنیم در مقام قیاس چه تفاوت و چه نسبتی با هم دارند؟
اگر بخواهیم تفسیر المیزان و تفسیر تسنیم را با هم مقایسه کنیم؛ المیزان تفسیری است که عقلانی‌تر است و ادبیات آن از جهاتی از تسنیم سنگین‌تر است. این تفسیر تلاش کرده تا مقداری به ادبیات جامعه نزدیک‌تر شود و از سنگینی ادبیات المیزان مقداری کاسته است و بعضی از نکاتی که علامه جوادی آملی از اساتید خود در سبک و سیاق موضوعات عرفانی و فلسفی داشتند را در تفسیر تسنیم وارد کرده‌اند؛ بنابراین این اثر جریانی عقلانی، وحیانی و عرفانی است یعنی عقل و فلسفه در آن وجود دارد و همچنین جنبه‌های عرفانی، لطایف و اشارات مطرح می‌شود و در کنار این اصول، جنبه‌های فقهی نیز در آن موجود است.
علامه جوادی آملی سعی کردند در حین تفسیر تسنیم بعضی از مشکلات روز جامعه را هم بیان کنند مثلاً بحثی که اکنون وجود دارد مشکل نظام بانکی ربوی ماست که در تفسیر در بخش آیاتی که مربوط به رباست به‌روزرسانی می‌شود و به جریانات روز جامعه اشاره می‌شود. ساختار تفسیر تسنیم به‌روزرسانی تفسیر المیزان است البته با سبک و سیاق جدیدی که آیت‌الله جوادی آملی ابداع کرده‌اند.
آیت‌الله جوادی آملی مرتب به اساتید خود مثل مرحوم علامه طباطبایی و الهی‌قمشه‌ای اشاره دارند که نشان می‌دهد از اساتید خود بهره بردند و از نظرات آن بزرگان نیز در این تفسیر استفاده کردند. همچنین جنبه‌های متعدد اجتهادی خودشان هم کاملاً واضح و روشن است و تلاش کردند ایده‌ها و نظرات خود را بیان کنند و تلفیق فلسفه، کلام، عرفان و وحی در این تفسیر دیده شود.
مخاطب این تفسیر با خوانش آن متوجه می‌شود، تسنیم در ادبیات نوشتاری و در محتوا با المیزان متفاوت است و نگاه نو و تجربیات علامه جوادی آملی در آن به چشم اهل فن و معنای قرآنی می‌آید. تفسیر المیزان حاصل دوران قبل از انقلاب اسلامی و تفسیر تسنیم حاصل دوره جمهوری اسلامی است و تجربیات و چالش‌هایی که در این سال‌ها در مدیریت کشور در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و... به وجود آمده است در این تفسیر خود را به نوعی نشان داده است.
ایکنا ـ با توجه به اینکه اشاره فرمودید تفسیر تسنیم از تفسیر المیزان روان‌تر است و ساده‌سازی واژه‌ها سبب شده تا عوام هم آن را فهم کنند؛ آیا بازخوردی از مخاطبان عام آثار منتشر شده دریافت شده است؟
آیت‌الله جوادی آملی به زیرساخت‌ها و شاخص بودن این تفسیر تمایل دارند. درست است که بیان کردم ادبیات این تفسیر با ادبیات کتاب المیزان تفاوت دارد و از جهاتی راحت‌تر شده است ولی در عین حال چون می‌خواهد منبع بودن و اصیل بودن را حفظ کند و چشمه باشد تا بقیه از آن استفاده کنند به همین دلیل ادبیات اصلی آن برای اساتید و قرآن‌پژوهانی است که در حال انجام کار علمی هستند. اصل تسنیم برای جامعه نیست و شاید جامعه کنونی و مدارس، معلمان و خانواده‌ها نتوانند از آن استفاده‌ای داشته باشند؛ گرچه هرکسی که آن را بخواند می‌تواند از آن بهره‌برداری کند ولی هویت اصلی آن بر منبع اصلی بودن است به همین دلیل همچنان با جامعه فاصله دارد و این فاصله را باید قرآن‌پژوهان، محققان و مدیران پر کنند و تفسیر تسنیم را برای مخاطبان مختلف تولید کنند.
تفسیر تسنیم این قابلیت را دارد که از آن کتاب‌های مخصوص برای مدارس و معلمان تولید شود تا مفید و قابل استفاده باشد ولی این به شرطی که برای آن برنامه‌ریزی و کار عمیق‌تری انجام شود و ادبیات آن برای نیازهای مختلف متناسب‌سازی شود برای این کار نیاز است مخاطبان مختلف و جامعه هدف خود را بشناسیم و برای آنها برنامه‌ریزی کنیم تا با استفاده از تفسیر تسنیم، مفاهیم قرآنی را به جوامع مختلف منتقل کنیم.
مثلاً اگر بخواهیم این تفسیر را به زبان انگلیسی ترجمه کنیم، همین مشکل را داریم؛ یعنی جامعه بین‌الملل نمی‌تواند از این تفسیر به شکل موجود استفاده کند. اگر می‌خواهیم در دنیا حرفی برای گفتن داشته باشیم نیاز است تا زبان و ادبیات قرآنی تفسیر تسنیم به زبان روز جامعه بین‌المللی تغییر کند. این کار شدنی است و این اثر قابلیت دارد، برای جوامع مختلف ترجمه شود.
می‌توان آموزه‌های روان‌شناسی و علوم تربیتی را از درون تفسیر تسنیم استخراج کرد. بخش زیادی از مباحث قرآن و تمام تفسیر بر مباحث تعلیم و تربیت است. تعلیم و تربیتی که این تفسیر می‌گوید با تعلیم و تربیت کتاب‌های دیگر متفاوت است زیرا این تعلیم و تربیت مبتنی بر رویکرد عقلانی - وحیانی خاصی است. مبانی هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، خلقت در بیان آیت‌الله جوادی آملی کاملاً متفاوت و تلفیق ادبیات عقلانی - وحیانی است؛ بنابراین می‌توان از این تفسیر در نوشتن کتاب‌های علوم تربیتی استفاده کرد تا رویکردهای تربیتی این تفسیر را تبیین کنیم. حتی می‌توان برای آنها آثار هنری مثل فیلم، تئاتر و... تولید کرد.
تفسیر انسان به انسان و عقلانیت وحیانی آیت‌الله جوادی آملی کار جدیدی است. یکی از چالش‌های امروز دنیا نسبت عقل، وحی، ایمان و دین است که چه رابطه‌ای بین آنها وجود دارد؟ آیا ایمان با علم، عقل و وحی، چالش و تضاد دارد یا آنها دو حیطه کاملاً جدای از هم هستند؟ یا اینکه کاملاً با هم یکی هستند؟ این موضوعات را می‌توان از تفسیر تسنیم و جریان عقلانیت وحیانی آیت‌الله جوادی آملی استخراج کرد.
گفت‌وگو از معصومه صبور و محسن مسجدجامعی