نصر: پایه­ های نهضت مشروطه ایران با قتل ناصرالدین شاه در روز 12 اردیبهشت 1275 گذاشته شد. البته نهضت فکری، آزادی خواهی و نوگرایی مدت ها قبل از آن در ایران شکل گرفته بود اما آنطور که باید از قوه به فعل در نیامده بود.

ولی از اواخر حکومت ناصرالدین شاه و اوایل حکومت مظفرالدین شاه قاجار عوامل بسیاری دست به دست هم دادند و این رشد فکری را به نهضت تبدیل کرد که مهم­ترین آنها نابسامانی اوضاع اجتماعی ایران در زمان ناصرالدین شاه، برقراری مشروطه در عثمانی، فقر اقتصادی و فشار های قحطی و شکست روسیه تزاری از ژاپن بود.
از اقدامات مهم دوره قاجار که مایه تحول عظیم در اندیشه­ها و سبب تکان شدید مردم گردید، انتشار روزنامه بود. شروع روزنامه­نگاری در ایران مصادف با اعزام گروهی از محصلین ایران به خارج بود که در اواخر روزگار فتحعلی شاه قاجار محقق یافت.
این شروع نکته عطف تاریخ نوین ایران به حساب می آید و روزنامه یکی از عوامل مهم بروز نهضت مشروطه شمرده می­شود. مقاله پیش­رو نیز با تکیه بر اسناد تاریخی و منابع کتابخانه­ای سعی دارد نقش و تأثیر مطبوعات را در شکل­گیری و پیروزی نهضت مشروطه بررسی نماید.
 
همزمان با انقلاب کبیر فرانسه به سردمداری ناپلئون بناپارت که اروپا را وارد مراحل نوینی از مناسبات سیاسی کرد، در ایران نیز سلسله نوپدید قاجار به حکومت رسیده بود. ایران تحت تاثیر این فرایند وارد تاریخ سیاسی جدید شد که مهم­ترین ویژگی آن پیدایش طیف جدید اروپا دیده ای بود که وابستگان آن با آگاهی از ساختار سیاسی و اجتماعی نوین جهان بر آن بودند تا واپس­گرایی و عقب­ماندگی ایران را چاره­جویی کنند.
دولتمردانی همچون قائم مقام فراهانی، امیر کبیر، میرزاحسین­خان سپهسالار و امین­الدوله، روحانیونی همچون سیدجمال­الدین اسدآبادی و بعدها نایینی شامل این طیف جدید می شدند. گروه دیگری مانند میرزاحکیم­خان، طالبوف­تبریزی، میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا آقاخان کرمانی، مستشارالدوله و دیگرانی بودند که گاه مستقل عمل می­کردند و گاه کم و بیش از سوی دولت یا روحانیت حمایت می­شدند و افکار نوخواهانه خود را در میان مردم و توده مطرح می نمودند.

نوشتن مهم ترین ابزار در دست این طیف نو بود و پدیده اصلی نوشتن در آخرین ربع قرن نوزدهم روزنامه بود. روزنامه به عنوان یک وسیله ارتباط جمعی با تغییرات اجتماعی و تحولاتی که در ایران بوجود آمد، همراه شد و با انتقال قدرت روزنامه­نگاری به دست طیف تحول خواه و نوگرا مبارزه با استبداد وارد فاز جدیدی شد که با تکان دادن حکومت کهنه و فاسد قاجار سرانجام به نهضت مشروطه منتهی گشت.
ایران در آستانه نهضت مشروطه به چنان مطبوعات جدید و ملی رسید که اغلب توسط روشنفکران مترقی و انقلابی مدیریت می شد که در خارج از کشور ساکن بودند. این مطبوعات نو به حکومت قاجار حمله و از وضع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی انتقاد می­کردند. بالاخره با آغاز قرن بیستم؛ جنگ و جدال مطبوعات و حکومت مستبد قاجار به پیروزی روزنامه نگاران منجر شد. در ایران نظام پارلمانی ایجاد شد و آزادی مطبوعات در شمار آزادی­های اساسی مسجل گردید.

 
روزنامه، عاملی از عوامل پیروزی نهضت مشروطه
در تجزیه و تحلیل علل، ریشه­ها و عوامل بروز نهضت مشروطه ایران، منابع مربوط به این دوره انتشار روزنامه را در این دوران تاریخی یکی از مهم­ترین عوامل پیروزی نهضت مشروطه و بیداری ایرانیان عنوان کرده­اند.
ناظم الاسلام کرمانی در کتاب « تاریخ بیداری ایرانیان» که از نخستین مجموعه های مدون از وقایع و حوادث مربوط به نهضت مشروطه ایران است، ریشه نهضت مشروطه را به دوران ناصرالدین شاه پیوند زده و واقعه اعطای انحصار دخانیات، توتون و تنباکو از طرف شاه به یک نفر خارجی و مقاومت منفی مردم را در برابر اراده و فرمان شاه نخستین نشانه تنبه و بیداری مردم دانسته است.
وی همچنین اقدامات میرزا تقی­خان امیرکبیر  در راه  اصلاح امور مالی، اجتماعی و فرهنگی را از دیگر عوامل بیداری عنوان می­کند. ناظم­الاسلام کرمانی در نهایت نقش عمده ای از روحانیون و وعاظ و روزنامه­نویسان را در امر نهضت فکری و بیداری مردم موثر قلمداد کرده است و به طورکلی موارد مذکور را از عوامل موثر در پیروزی این نهضت نام برده است.

سیداحمد کسروی در کتاب « تاریخ مشروطیت ایران» که از منابع دست اول تاریخ مشروطه می­باشد، شکست­های ایران در برابر روس و انگلیس و رقابت سیاسی آن دو دولت را در ایران از دلایل ابتدایی بیداری مردم به شمار می آورد و سپس اقدامات اصلاحی حاج میرزاحسین­خان سپهسالار و سیدجمال­الدین اسدآبادی و میرزاملکم­خان را از دیگر عوامل بیداری مردم ایران دانسته است و به مانند ناظم الاسلام کرمانی اعطای امتیاز توتون و تنباکو از طرف ناصرالدین شاه به تالبوت و مقاومت مردم در برابر آن امتیاز را یکی دیگر از عوامل بیداری مردم ایران عنوان کرده است.

اما کسروی به نقش دبستان ها و روزنامه­ ها در بیداری افکار مردم تاکید ویژه­ای نموده و روزنامه­ فارسی اختر چاپ استانبول و  غیرت و حمیت نویسندگان آن را ستوده است.
کسروی همچنین از اقدامات کسانی چون نویسنده روزنامه حبل المتین، عبدالرحیم طالبوف و انتشار کتاب سیاحتنامه ابراهیم بیگ زین العابدین مراغه ای را در ردیف انگیزه­های جنبش فکری مردم ایران قرارداده و توجه روز افزون مردم را به دبستانها و روزنامه­ها و فزونی تعداد آنها را نشانه ­های بیداری افکار عمومی بیان داشته است.
دکتر مهدی ملک­زاده در کتاب « زندگانی ملک المتکلمین»  انتشار روزنامه به ویژه روزنامه ثریا که در قاره منتشر می­شده را در بیداری افکار ایرانیان موثر دانسته و بیان داشته که این روزنامه در  بنیان اساسی عدل و داد سهم بزرگی داشته ­است.
ملک­زاده همچنین قتل ناصرالدین شاه، سلطنت مظفرالدین شاه، انقلاب اکتبر 1917 روسیه، جنگ ژاپن و روسیه و شکست روس از ژاپن را از دیگر عوامل بیداری ایرانیان عنوان کرده است.

 
روزنامه های دولتی ایران تا نهضت مشروطه
با مطالعه تاریخ روزنامه­نگاری در ایران، می­توان شروع و انتشار روزنامه در ایران را از تبعات اعزام محصلین به خارج عنوان کرد و سرآغاز آن را باید با میرزا صالح شیرازی، محصل اعزامی به انگلیس دانست. او از جمله کسانی است که در سال 1320 به همت عباس میرزا به خارج اعزام شده بود. وی در اروپا با صنعت چاپ و روزنامه­نگاری آشنا شد و در پی بازگشت به ایران دستگاه چاپ کوچکی را با خود به ارمغان آورد.
میرزاصالح در خارج از کشور شاهد پیشرفت­های اروپا بود و خواستار رسیدن ایران به چنان پیشرفت هایی بود به همین جهت برای آگاهی مردم و درباریان از وضع کشور ایران، تصمیم به انتشار روزنامه­ای می گیرد که مانند روزنامه های اروپایی، با درج حوادث و اخبار پایتخت مردم را در جریان امور جاری قرار دهد. بر همین اساس بود که وی در بازگشت به ایران " کاغذ اخبار" را منتشر کرد.
در همان روزگاران روزنامه دیگری به نام " زاداریت با هرا " یا با نام "  زاهر یدادی با هرا" توسط مسیونرهای آمریکایی در ارومیه منتشر می­شد که حاوی مطالبت تاریخی، علمی و مذهبی و اخبار و حوادث بوده است.
روزنامه دیگری که در ایران در سال 1267 ه.ق منتشر شد " وقایع اتفاقیه" نام داشت. موسس آن میرزاتقی­خان امیرکبیر بود. این روزنامه به تقلید از روزنامه " تقویم وقایع اسلامبول" تأسیس شده بود. این روزنامه از شماره 472 به نام روزنامه رسمی دولت علیه ایران منتشر شد و در هدف از انتشار آن نوشته شده که « از جمله محسنات این گازت یکی آنکه سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است.» (قاسمی؛ 1380: ج2: 1873)
این روزنامه بعدها به فرمان ناصرالدین شاه به نا­مهای روزنامه دولت علیه ایران و روزنامه دولتی ایران منتشر شد. موقعی که وقایع اتفاقیه در ایران منتشر شد و مورد توجه دول خارجی قرار گرفت تا اندازه ای که انتشار آن را نشانی از بیداری ایرانیان برشمردند.
از دیگر روزنامه­های دولتی قبل از نهضت مشروطه باید به روزنامه " ملتی" اشاره کرد که در عهد ناصری منتشر می­شد و هدف از تأسیس این روزنامه آن بوده است که ناصرالدین شاه برای آزادی نگارش، دستور تأسیس این روزنامه را داده است. منظور از آوردن واژه ملت، نشان دادن تمایز آن روزنامه از روزنامه دولتی بود. این روزنامه برای این به وجود آمد که ملت آنچه در دل دارد بطور آزاد در این روزنامه بنویسد. ولی متأسفانه از ملت یک سطر هم به عنوان نمونه وجود ندارد. ( همان: ج 2: 1319)

روزنامه های دولتی که قبل از مشروطه در ایران منتشر می شدند، نویسندگان مقالات آن جراید به خاطر خفقان حاکم بر جامعه توسط حکومت، حق انتقاد از سیستم را نداشتند اما برعکس این روزنامه­ها در روزنامه­های فارسی چاپ خارج از سیاست­های دولت و شرایط ناگوار اقتصادی و اجتماعی ایرانیان به شدت انتقاد می­شد.
در کنار روزنامه­های دولتی باید به روزنامه­هایی هم که محتوای علمی داشتند، باید اشاره کرد. مانند روزنامه " علمیه دولت علیه ایران" که به سه زبان فارسی، عربی و فرانسه در تهران منتشر می­شد و حاوی مطالب علمی بود.
در سال 1293 ه.ق یک روزنامه نظامی به نام روزنامه " نظامی علیه و ادبیه" به همت میرزاحسین­خان سپهسالار انتشار یافت و تا سال 1296 ادامه یافت این روزنامه مخصوص مدرسه نظام بود و عمده مطالب آن در خصوص سیاست و تاریخ بود.

میرزاحسین­خان سپهسالار با همکاری یک نفر مهندس بلژیکی با نام بارون دنرمان در سال 1292 ه.ق روزنامه دو زبانه فرانسوی و فارسی " وطن" را منتشر کردند و ناصرالدین شاه با دیدن سرمقاله شماره اول آن به وحشت افتاد و دستور توقیف روزنامه را صادر کرد.
از دیگر روزنامه عهد ناصری می­توان به روزنامه " شرف" که با خط نستعلیق بسیار خوب و کاغذی بسیار عالی انتشار می­یافت، و نیز روزنامه " اطلاع" که از روزنامه­های بسیار سودمند دولتی عصر ناصری بود؛ اشاره کرد.
روزنامه های منتشر شده در دوره مظفرالدین شاه بیشتر دنباله روزنامه­های عصر ناصری است و یا تقلیدی از آن روزنامه­ها، که مهم­ترین آنها روزنامه­ای است به نام " شرافت". البته در این دوره روزنامه دیگری به نام خلاصه­الاحوادث انتشار یافته است.

شایان ذکر است روزنامه های عهد مظفرالدین شاه نقش چشمگیرتر و هشدار د هنده تر پیدا کرد زیرا اولا جو سیاسی اجتماعی مساعدتری فراهم شدذه بود و ثانیا تحصیل کرده ها زیاد تر شده بود و ثالثا بیداری عمومی فزونی یافته بود. به همین خاطر در چند سال قبل از صدور فرمان مشروطه به تبع تقلیل فشار دستگاه حکومت استبدادی در کلیه شئون زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مردم آزادی عمل بیشتری پیدا کرد.
ناگفته نماند در موقعی که مظفرالدین شاه دوره ولایتعهدی خود را در تبریز می­گذرانید یک روزنامه به نام " ناصری" وابسته به دربار او در تبریز انتشار می­یافت که با دست ندیم باشی نامی نوشته می­شده و از نظر سودمندی کمتر از روزنامه­های دربار تهران نبود و اولین شماره آن در شوال سال 1311 ه.ق انتشار یافته است.
شایان ذکر است که اگر چه تمامی این روزنامه های نام برده شده همه دولتی بودند اما با توجه به اینکه بیشتر مردم در آن دوران در بی­سوادی مطلق و بی­اطلاعی محض بسر می­بردند ناچار همان مطالب عادی و اتفاقات پیش­پا افتاده، کنجکاوی خوانندگان را برمی­انگیخت.

 
روزنامه­ های غیر دولتی ایران تا آغاز نهضت مشروطه
برخلاف روزنامه های دولتی، روزنامه های غیر دولتی هم بودند که بیشترین تاثیر را در بیداری افکار عمومی داشتند. اینها نیز دو دسته بودند. روزنامه های چاپ داخل و روزنامه های چاپ خارج. روزنامه­های داخلی غیر دولتی در بیداری مردم همان اثر را داشتند که روزنامه­های دولتی داشت زیرا دارندگان آنها در کار خود آزاد نبودند. اما روزنامه­هایی که در خارج از کشور منتشر می­شد تاثیر عمیق تری داشتند و این روزنامه­ها گاهی پنهان و گاهی آشکارا وارد کشور می­شدند و دست به دست می­گردید و بدست مردم می­رسید.
نخستین روزنامه مهم غیردولتی داخلی روزنامه " تربیت" بود و صاحب امتیاز آن محمدحسین­خان ذکاالمک فروغی بود.
اولین شماره آن را در 11 رجب 1314 هـ. . ق در اولین سال پادشاهی مظفرالدین شاه و آخرین شماره­اش در 29 محرم 1325ه.ق، یعنی اولین سال پادشاهی محمدعلی شاه انتشار یافته است. مقالات علمی بسیار مفید و مطالبی راجع به علل پیشرفت اروپایی­ها در آن نگاشته می­شد.
کسروی در خصوص روزنامه تربیت بیان داشته است: نویسنده تربیت یک شاعر درباری بوده و روزنامه­­اش نیز همچون دیوان یک شاعر درباری پر از ستایش است. (کسروی، 1363:ح1: 41)
روزنامه دیگر " ادب" نام داشت که به همت مرحوم ادیب­الملک فراهانی ابتداء در تبریز و بعد در مشهد و تهران انتشار می­یافت. اگر چه از حیث نفاست به روزنامه تربیت نمی­رسد اما از روزنامه­های مهم و مفید آن عصر بشمار می­آید.

 

اختـر
" اختر"، مهم­ترین روزنام ه­ای بود که در خارج از کشور یعنی در استانبول منتشر می­شد. این نشریه در داخل ایران به دلیل مقالات تند و تیز و بی­پرده و انتقادات خود علیه سیستم استبدادی ایران معروف بود. روزنامه اختر به مدیریت محمدطاهر تبریزی و نویسندگی میرزا مهدی اختر انتشار می­یافت و مدت 23 سال به طور مرتب دایر بوده است و در سال 1313 هـ .ق از طرف دولت عثمانی توقیف شد. اودوارد براون در اهمیت این روزنامه می­نویسد، درسنه 7 ـ1886 م نیز که من به ایران سفر می­کردم تنها جریده قابل مطالعه همان اختر بود که هفته­ای یک بار در اسلامبول چاپ می­شد. ( براون؛ 1386: ج4: ص314)
در حقیقت در دوران تیره و تار استبداد، اختر كمك بزرگي به تنوير افكار ايرانيان نمود. اخبار كشورهاي خارجي كه در اين روز نامه درج مي شد موجب آشنايي مردم با اوضاع دنياي خارج می شد.
ترديدي نيست كه وجود همين نوع جرايد، افكار مردم آن زمان را مهياي  انقلاب می کرد و پيدايش مشروطيت ايران تا اندازه اي رهين فداكاري های مديران جرايد آن روزگار است( صدرهاشمی؛ 1363: 63). بسياري از روشنفكران و آزادي خواهان بنام آن روز مانند ميرزا آقاخان كرماني، شيخ احمد روحي، ميرزا مهدي تبريزي و ميرزا علي محمد خان كاشاني با اين روز نامه همكاري نزديك داشتند. روزنامه اختر شهرت و اهميت فراواني در ايران، قفقاز، عثماني، هندوستان و عراق بدست آورد طوری که خاونندگان حرفه ای اختر را " اختري مذهب" خواندند اين روزنامه در پيشامد هاي مهم  از جمله داستان امتياز توتون و تنباكو، مقالات مفيد و سود مندي نوشت( قاسمی؛ 1375: 207). اختر تاثير مهم و دائمي بر انديشه مردم ايران داشت و مردم را به سوي تحول و نوخواهی سوق مي داد. علاقه مندي مردم به روزنامه چنان بود كه بعد از توقيف روزنامه در سال 1313ھ.ق باز هم مردم به دنبال جراید بودند( همان؛ 1375: 212).
همین روزنامه بود که سی سال قبل از مشروطه خوانندگان ایرانی خود را با حکومت مشروطه آشنا کرد و متن قانون اساسی عثمانی را منتشر کرد. و نیز مذاکرات و متن قرارداد امتیاز تنباکو را قبل از آنکه به طور رسمی از سوی دولت ایران اعلام شود، چاپ کرد.
ناصرالدين شاه از انتشار روزنامه اختر، بسيار عصبانی بود و دستگاه استبداد او  بيشترين كوشش را در جلوگيري از ورود شماره هاي اين روزنامه به عمل مي آورد. چنانچه در باب جلوگيري از ورود اختر به ايران فرماني با خط ناصرالدين شاه موجود است بدین شرح: "جناب امين السلطان  انشاء الله احوال شما خوب است ... اين روزنامه اختر باز فضولي هاي زيادي مي كند، نسخه آن را ديدم حالا مي دهم بياورند آرتيكل بدي نوشته شده است ملاحظه بكنيد اين روزنامه اين دفعه بايد جداً غدغن سخت بشود كه پستخانه قبول نكرده نياورند به ايران، حتي به چاپارهاي انگليس و روس و فرانسه هم غدغن بكنيد كه منبعد  روزنامه اختر نياورند... " ( فشاهی؛ 1353: 289).


قانون
جنجالی ترین روزنامه های چاپ خارج، روزنامه " قانون" بود که در سال 1307 ه.ق در لندن انتشار می یافت.
مدیر و صاحب امتیاز آن میرزا ملکم­خان ناظم­الدله بود. وی در سال 1306 که ناصرالدین شاه به اروپا سفر کرد، سفیر کبیر ایران در لندن بود و در آنجا امتیازی به نام امتیاز لاتاری[1] از شاه گرفت. اما پس از بازگشت شاه به تهران به توصیه اتابک امین­السلطان امتیاز او چون خلاف شرع تشخیص داده شد، لغو گردید. ملکم از این اقدام شاه سخت برآشفت و این مقدمه ای بر انتشار روزنامه قانون شد و چون ملکم خان از دسترسی شاه و درباریان دور بود با عصبانیت و ناراحتی شدید و بدون پروا مطالب می­نوشت و می­گفت: « در کره زمین هیچ دولتی نیست که به قدر دولت ایران بی­نظم و پریشان و غرق مذلّت باشد...» (قانون 1307: شماره 2، ص3).

شعار قانون " اتفاق، ترقي و عدالت" بود و ميرزاملكم خان در اولین شماره آن در هدف از انتشار قانون نوشته بود: " ما چند نفر كه به سعادت بخت و به تقدير الهي موسس اين جريده  قانون شده ايم  بر ذمت دولت پرستي خود ختم كرده ايم كه از روي علوم و سرمشق هاي دنيا به قدري كه در قوه ما باشد به خلق ايران نشان بدهيم كه از براي اجراي قوانين چه نوع همت و چه قسم مساعي بايد به كار برد ..." ( فشاهی؛ 1353: 273). تمامی طبقات اجتماعی ایران مخاطب قانون بودند چرا که سبك آن خيلي ساده و روشن و گيرا بود.

دايره مطالب قانون نسبتاً محدود بوده و از موضوعات مهمی چون انتقاد از حكومت  مطلقه ، لزوم اصلاح حكمراني و ايجاد عدالت قانوني، تعليمات حزبي و دعوت مردم به اتحاد و اتفاق و قانون طلبي بحث می کرد. گذشته از موارد فوق قانون چند نكته ديگري را نيز مورد بحث قرار داده كه يكي موضوع جلب حمايت طبقه روحاني در پيشبرد هدفهاي ملي است و موضوع ديگر توجه قانون به حقوق  اجتماعي زنان است كه از مترقي ترين جنبه هاي حکومت قانون به شمار مي رود ( نورایی؛ 1352: 187). به طور كلي روزنامه قانون در جريان جنبش مشروطه خواهي تاثير عمده دارد. دولت براي مقابله با آن دست به اقداماتی زد از جمله در روزنامه های طرفدار دولت مقالاتی عليه ميرزاملكم خان نوشته و اعلام شد كه مصمم هستيم اوراق قانون را ضبط كنيم و نگذاريم به دست هيچ كس برسد و اقدام به دستگيري افراد همچون ميرزا يوسف خان متشار الدوله، ميرزا محمد قلي خان فريد الملك و تعداد ي از توزيع كنندگان روزنامه قانون كردند و همه را روانه زندان قزوين نمودند.
 

حبل­المتین
وزین­ترین و متین­ترین روزنامه های چاپ خارج، " حبل­المتین" بود که به همت سیدجمال­الدین کاشانی (مویدالاسلام) در کلکته انتشار یافته است و شماره اول آن در روز 11 جمادی­الثانی 1311 هـ. . ق منتشر شده است. کسروی در تاریخ مشروطه ایران درباره آن این گونه می­نویسد: « این نامه هفتگی از همه روزنامه­ های آن زمان بزرگتر و بنام تر بود و در هندوستان چاپ شده و آزادی برای سخن راندن می­داشت. یکی از چیزهایی که رواج گردید این بود حاج زین­العابدین نقی­یف پول بسیاری فرستاد که روزنامه به علمای نجف و دیگر جا فرستاده شود. از اینجا پیوستگی میان روزنامه و علما پدید آمد ...» ( کسروی،1363: ج1: ص42). اين روز نامه خواستار حكومت مشروطه و قانون بود و نويسنده آن بارها درباره لزوم اين دو قلم زده است.

اين روزنامه نزديك به چهل سال در خارج از ايران منتشر مي شد و بزرگترين خدمت را به بر قراري اساس و آزادي ايران نموده است از آنجا كه در خارج چاپ مي شد سانسور نمي توانست مانع كار او شود سيد جمالدين اسد آبادي در ملاقاتي كه در بندر عباس با مويد السلام داشت وي را تشويق كرد تا از طريق روزنامه به بيدار كردن ايرانيان بپردازد . قسمتي از حبل المتين اختصاص به  موضوعات مذهبي داشت و اين روز نامه قهرمان ((اتحاد السلام )) شمرده مي شد ( آریانپور؛ 1350: 252). حبل المتین در کنار تمامی روزنامه های منتشره در آن دوران نقش مهمی در بیداری مردم ایران داشته است.
 

  حکمت، ثریا، پرورش
دیگر روزنامه ­های چاپ خارج، " حکمت، ثریا و پرورش" بودند که هر سه در قاهره، پایتخت مصر منتشر می­شدند. آغاز انتشار حکمت سال 1310 هـ .ق یعنی سه سال قبل از کشته شدن ناصرالدین شاه بود. شماره اول ثریا روز شنبه چهارم جمادی­الآخر سال 1316 ه.ق و شماره اول پرورش روز جمعه دهم صفر 1318 ه.ق انتشار یافته است. مدیران هر سه روزنامه درد وطن داشته اند و روزنامه های خود را به قصد تکان دادن و بیدار نمودن ایرانیان انتشار داده اند.
نويسنده " حکمت" ميرزا مهدي خان تبريزي ( زعيم الدوله) بود كه از استانبول به مصر رفت و در آنجا روزنامه حكمت را تا سيس كرد. اين روزنامه تا اوايل مشروطيت داير و مقالاتش در بیداری افکار ایرانیان بسيار موثر بود.
نشریه هفتگی " ثریا" به همت میرزا علي محمد خان كاشاني در قاهره بوجود آمد و مقالات ميرزا علي محمد خان بسيار تند و تيز بود و خواستار فراوان داشت. ميرزا علي محمد خان بعدها اين نشريه را رها كرد و آن را به عهده میرزا فرج اله خان كاشاني گذاشت و خود نشريه پرورش را راه انداخت ،ثريا تا هنگامي كه ميرزا علي محمد خان  مدير و نويسنده آن بود ارج و قرب فراوان داشت. اما پس از جدايي اين نويسنده، ثریا از ارج و قرب افتاد. روزنامه " پرورش" در شهر قاهره و به زبان فارسي به مديريت ميرزا علي محمد خان منتشر گرديد. اين روزنامه يكي از روزنامه هايي است كه به زبان فارسي منتشر شده و به سهم خود كمك هاي گرانيهايي در بيداري ايرانيان و آماده ساختن آنها براي درخواست مشروطيت نموده است. از روز نامه پرورش تا شماره 33 آن در دست است.

 
چهره نما
نزدیک ترین روزنامه به عهد نهضت مشروطه روزنامه " چهره نما" است که در اسکندریه و سپس در قاهره منتشر شده است. شماره اول آن آخر محرم سال 1322 ه.ق انتشار یافته است. مندرجات آن از نظر ارزش و محتوا از روزنامه های اختر، ثریا، حکمت و پرورش کمتر نیست اما تقدمی که آنها دارند، چهره نما ندارد.
لازم به یادآوری است که از علل و عواملي كه سبب شد روزنامه هاي فارسي زبان در خارج از ايران انتشار يابد سخت گيریها و اعمال فشارهایی بود كه دولتمردان  قاجار نسبت به صاحبان قلم و روشنفكران ايران داشتند. به همین خاطر رفته رفته این روشنفکران راه مهاجرت در پیش گرفتند تا شاید از بیرون مرزها بتوانند صدایشان را به مردم ایران برسانند. بعدا این مهاجرتها بیشتر شد تا سرانجام در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه عمده قابل توجهی از نویسندگان و آزادی خواهان به کشورهای اروپا، هندوستان، مصر و عثمانی مهاجرت کردند. اين افراد تصميم گرفتند با ابزار روزنامه اقدام به آگاه نمودن جامعه کردند لذا با امكانات كمي كه داشتند شروع به تاسيس روزنامه فارسي زبان نمودند و از آنجا  تمام تلاش و كوشش خود را صرف آگاهی دادن جامعه كردند.
اين تلاش ها توسط روزنامه هاي مثل حبل المتين، قانون، اختر، ثريا، پرورش، حكمت و قانون چون آبي زلال كام تشنه شيفتگان پيشرفته را سيراب  مي كرد و همچون زهر و شرري بركام مستبدين و شيفتگان  قدرت مي نشست. زيرا آنان دوام و قوام خود را در جهل و ناداني مردم مي دانستند . اما اين فرايند رشد و گسترش آگاهي به جامعه موثر واقع شد. روز به روز بر هواداران و طرفداران آنان افزوده شد تا سال 1324ھ.ق  مردم ايران توانستند رژيم قاجاريه را وادار به تمكين نمايند كه از نتايج و رها وردهاي آن مي توان به افتتاح مجلس شورای ملی، تدوين قانون اساسي ، كم رنگ شدن قدرت شاه ، تفكيك قوا، فعاليت مطبوعات، پاسخگو بودن دولت در قبال عملكردها ي خود در برابر نمايندگان ،تشكيل انجمن ها و اخراب و تكاپوهاي اقتصادي و و در کل برقراری نهضت مشروطه اشاره کرد.

پیدایش و انتشار روزنامه در ایران در دوره حکومت قاجار مناسبات سیاسی ایران را در عرصه های داخلی و خارجی وارد مراحل نوینی کرد، به طوری که اولین محصلان خارج رفته ایرانی بعد از بازگشت به ایران اقدام به انتشار روزنامه کردند. در این مسیر گاهی دولتمردانی چون قائم مقام فراهانی، امیرکبیر و دیگران نیز تاثیر بسیار گذاشتند و خود از پایه گذاران روزنامه هایی چند شدند.
با به وجود آمدن روزنامه ها برخی تحول خواهان زیر چتر روزنامه ها گرد هم آمدند و شروع به نوشتن مقالات آتشین علیه استبداد حاکم بر جامعه آن روزگار کردند. این قبیل مقالات واکنش دولتمردان را در پی داشت لذا با اعمال سختگیری هایی مانع فعالیت صاحبان قلم شدند که نتیجه آن کوچ بسیاری از نویسندگان و روشنفکران به کشورهای بیگانه بود. آنان در خارج از ایران با انتشار روزنامه هایی علیه حاکمیت مستبد قاجاری انتقاداتی تند کردند و این نوشته ها را در اختیار مردم قرار دادند تا رفته رفته زمینه های بیداری مردم را فراهم نمودند؛ بیداری که منجر به نهضت مشروطه شد.

انقلاب مشروطه ایران نتیجه دو جنبش مهم ملی بود که در یک زمان و به موازات هم در ایران رسوخ پیدا کرد و به نهضت عظیم اوایل قرن بیستم و سقوط سلسله قاجار منجر شد. جنبش اول روح استقلال طلبی و ملیت بود که در اواخر قرن 19 بیدار شد و ریشه پیدا کرد. جنبش دوم مطالبه استقرار حکومت قانون بود که سرانجام به تغییر حکوکت قاجار منتهی شد. در پیوند این دو جنبش ملی که به پیروزی انقلابیون انجامید، روزنامه ها مهم ترین رکن تبلیغاتی و تشکیلاتی را تشکیل می دادند. برای اولین بار در تاریخ ایران روزنامه ها بین مردم رکن اجتماعی مهمی شناخته شدند و با ترویج افکار آزادی خواهانه و اطلاعات جدید زمینه های بروز انقلاب مشروطه را فراهم کردند.
می توان به جرات گفت که از سه عامل مهم انقلابیون مشروطه، روحانیون، خطبای سیاسی؛ روزنامه نگاران سلاح قاطع انقلاب مشروطه بودند.

امتیاز لاتاری:
در طی سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا که منجر به دیدار وی با ملکه ویکتوریا شد ضیافتهایی به افتخار شاه ایران ترتیب دادند که در این ضلافتها نطقهای مفصّلی درباره دوستی ایران و انگلیس ایراد شد که بوسیله میرزا ملکم‌خان به فارسی ترجمه گردید. ملکم خان در طی این دیدار توانست با تقدیم هدایایی به شاه و همراهانش در 20 ژوئیه 1889 م. که ناصرالدین‌شاه در اسکاتلند بود امتیاز لاتاری را به اسم یکی از اعضای سفارت ایران در لندن بگیرد. پس از آنکه ملکم خان عده‌ای از سودا گران نسبتاً نادرست را تشویق به تشکیل «شوکت سومایه گذاری ایران» نمود و بلافاضله امتیاز را به مبلغ چهل هزار لیره به آن شرکت فروخت.
اعطای امتیاز لاتاری به ملکم‌خان مورد مخالفت عده‌ای از رجال که با ملکم میانه‌ای نداشتند قرار گرفت و بعضی علمای دینی هم به عنوان اینکه لاتاری نوعی قمار بازی و بر خلاف شرع است با آنان همصدا شدند. به دلیل مصونیت سیاسی میرزا ملکم‌خان دادگاه های انگلستان صلاحیت محاکمه وی را نداند.

علی آقایاری