از فوايد شناخت انسان اين است كه به ضعف خود پي مي‏برد و از عظمت و غناي خدا آگاه مي‏شود و خود را مؤّثر نمي‏بيند و امور جهان، انسان و پيوند عالم و آدم را در دست خالق و پروردگار خويش مي‏بيند، از اين‏رو در عين اشتغال به انجام وظيفه از همّ و غم دنيا آزاد مي‏شود. رسول گرامي اسلام‏صلي الله عليه و آله و سلم فرموده‏اند: «تفرّغوا من هموم الدنيا ما استطعتم»(1)؛ تا مي‏توانيد از غصّه نجات يابيد. چه خوب است كه انسان غمگين نباشد و هميشه فرحناك باشد؛ امّا چگونه مي‏توان به چنين آرماني باريافت؟ در اين باره فرمود: «من أصبح و أمسي و الاخرة أكبر همّه، جعل الله الغنا في قلبه و جمع له أمره و لم يخرج من‏الدنيا حتي يستكمل رزقه و من أصبح و أمسي و الدنيا أكبر همّه، جعل الله الفقر بين عينيه و شَتَّت عليه أمره و لم ينل من الدنيا إلاّ ما قسم له»(2)؛ هر كه فقط همّ و غم و تلاش و كوشش خويش را بر تأمين دنياي خود قرار دهد، خداوند او را با شكست و نابساماني مواجه مي‏سازد و فقر و فلاكت را برابر چشمانش قرار مي‏دهد و انساني كه ضمن كوشش براي دنيا، بيشترين همّ و تلاش او آخرت است، خداوند امور وي را جمع كرده و مانع از نابساماني آن خواهد شد و در قلب او بي‏نيازي از خلق را قرار مي‏دهد. خلايق، عائله خدايند كه همه آنها را تأمين مي‏كند. هيچ جنبنده‏اي نيست كه خدا روزي او را تأمين نكند و نيازهاي او را فراموش كند: ﴿وما مِن دابَّةٍ فِي‏الاَرضِ اِلاّعَلَي اللّهِ رِزقُها﴾(3)؛ ولي بشر عادي چون ادّعاي استقلال دارد و تأمين روزي خود و عيال خويش را برعهده خود مي‏داند، هميشه در زحمت است، حال آنكه همه حيوانات دريايي و صحرايي بر سر سفره خدايند، چنان كه انسان نيز چنين است. البته بايد تلاش خود را كرد و كوتاهي نكرد؛ امّا تأمين بر عهده خداست. در بياني لطيف، معصوم(عليه‌السلام) به يكي از شاگردانش مي‏فرمايد: «اگر من به شما بگويم درس و بحثتان را ادامه دهيد و كارتان را بكنيد و تأمين هزينه شما بر عهده من، آيا آرام مي‏شويد؟ عرض كرد: آري، پسر رسول خدا! وقتي امام معصوم به من بگويد «تو كارت را انجام بده، تأمين هزينه‏ات بر عهده من» حتماً آرام مي‏شوم». دارايي ما از ذات اقدس الهي است و همو چنين وعده داده است، پس چرا آرام نمي‏شويم! انسان وِزر مالي را به دوش مي‏كشد كه براي فرزند خود به جا مي‏گذارد؛ امّا پس از مرگ ديگر به ياد فرزند نيست. انسان در بهشت هم به ياد ندارد كه فرزندي داشته است. از امام صادق(عليه‌السلام) مي‏پرسند كه به فرموده خدا مؤمنان صالح بهشتي غم و غصّه ندارند، پس افرادي مانند نوح(عليه‌السلام) كه فرزندشان در دوزخ مي‏سوزد، چگونه عذاب فرزند را تحمّل مي‏كنند و خود در بهشت آرامش دارند. آن حضرت پاسخ فرمود كه چرا آخرت را با دنيا قياس مي‏كنيد! در بهشت، هيچ مؤمني به يادش نيست كه فرزند طالحي داشته است، لذا هيچ رنجي نمي‏برد، چون پس از مرگ همگان دوباره از خاك برمي‏خيزند و ديگر رابطه پدر و فرزندي نيست.(4) در قيامت، انسانها فقط با انديشه‏ها، افكار، علوم، عقول و اعمالشان محشور مي‏شوند و كسي با كسي مأنوس نيست؛ يعني تنها و خاضع محض هستند: ﴿وكُلٌّ اَتَوهُ دخِرين﴾(5)؛ ﴿وكُلُّهُم ءاتيهِ يَومَ القِيمَةِ فَردا﴾.(6) در آنجا ديگر زندگي جمعي نيست. وجود مبارك اميرمؤمنان(عليه‌السلام) در يكي از خطبه‏ها فرمود كه اموات در قبرستان باهم هستند؛ ولي هر يك بر سر سفره خويش نشسته است.(7) با اين وصف، چه جهلي بدتر از اينكه انسان همه سرمايه خود را هدر دهد؟ اين از آن روست كه انسان خود را نشناخته است، لذا شيطان به جاي او مي‏نشيند و او را به خودِ معكوس و بدلي معرفي مي‏كند و انسان فريب خورده نيز باور مي‏كند: ﴿يَحسَبُ اَنَّ مالَهُ اَخلَدَه﴾.(8) نتيجه آنكه بايد اين دستور را كه «از غصّه رهايي يابيد» مغتنم شمرد و راه ارائه شده را پيمود. اگر كسي روز خود را با وضع غمبار شروع كند و به پايان ببرد و همه تلاش او معطوف به دنيا باشد، ذات اقدس الهي امور او را پراكنده مي‏كند و او هرچه مي‏كوشد نمي‏تواند امور زندگي خويش را جمع كند و خداي لايزال، تابلويي از فقر را در برابر چشمان او نصب مي‏كند و او هر جا مي‏رود، با آن مواجه است و چاره‏اي جز به سر بردن با فقر فرهنگي ندارد؛ ولي هر كه همّتش را آخرت خود قرار دهد و آباد كردن دنيايش را از سر وظيفه به عهده گيرد و در تأمين روزي خود و عيالش خود را مستقل نداند، خداوند عمر او را بركت مي‏دهد و كارهاي وي را سامان مي‏بخشد و توانگري و غنا را در دل او نهادينه مي‏كند. چنين انساني هميشه آرام است و از همّ و غم دنيا رهايي مي‏يابد و در كمال آرامش شئون زندگي را اداره مي‏كند و اين همان «تفرّغوا من هموم الدّنيا ما استطعتم»(9) است و چنين رهايي مباركي، ثمره ميمون تفسير انسان به انسان در دانش علمي و بينش شهودي و نيز تطبيق اغراض و غرايز بر گرايش فطري است.
 
1.ارشاد القلوب، ج1، ص54؛ بحار الانوار، ج74، ص166.
2.بحار الأنوار، ج100، ص29؛ تحف العقول، ص48.
 3.سوره هود، آيه 6. 4
.ر.ك: الاحتجاج، ج2، ص249 ـ 248؛ تفسير نور الثقلين، ج5، ص484.
 5.سوره نمل، آيه 87.
 6.سوره مريم، آيه 95.
 7.ر.ك: نهج البلاغه، خطبه 226.
8.سوره هُمَزه، آيه 3.
 9.ارشاد القلوب، ج1، ص54؛ بحار الانوار، ج74، ص166. تفسير انسان به انسان، ص381-384.