شأن نزول سوره هل اتی
حسن و حسین علیهما السلام در کودکی بیمار شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه دو نفر از اصحاب از آنها عیادت کرد. یکی از اصحاب به علی علیه السلام عرض کرد: چه خوب بود برای شفای دو فرزندت نذری برای خدا می کردی. حضرت علی علیه السلام فرمود: نذر می‌کنم اگر خوب شدند سه روز را روزه بگیرم.فاطمه نیز چنین گفت. حسن و حسین علیهما السلام هم گفتند: ما نیز سه روز روزه می گیریم.فضه، کنیز آنان، نیز همین نذر را کرد.
حسن و حسین علیهما السلام در کودکی بیمار شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه دو نفر از اصحاب از آنها عیادت کرد.
یکی از اصحاب به علی علیه السلام عرض کرد:
چه خوب بود برای شفای دو فرزندت نذری برای خدا می کردی.
حضرت علی علیه السلام فرمود: نذر می‌کنم اگر خوب شدند سه روز را روزه بگیرم.فاطمه نیز چنین گفت.
حسن و حسین علیهما السلام هم گفتند:
ما نیز سه روز روزه می گیریم.فضه، کنیز آنان، نیز همین نذر را کرد.
چندی نگذشت که حسن و حسین علیهما السلام شفا یافتند. همه به نذر خود وفا کردند و روزه گرفتند، اما برای افطار چیزی در خانه نبود.
علی علیه السلام نزد یکی از همسایگان یهودی اش که پشم‌باف بود و شمعون نام داشت رفت و گفت:
آیا حاضری دختر محمد مقداری پشم برای تو بریسد و تو در برابرش کمی جو بدهی؟
شمعون گفت: بله. و به او کمی پشم داد.
فاطمه علیهاسلام یک‌سوم آن پشم را ریسید و یک صاع جو از شمعون گرفت. آن را آرد کرد و با آن پنج قرص نان پخت؛ برای هر نفر یک قرص نان.
علی علیه السلام نماز مغرب را با پیامبر خدا گزارد و به منزل آمد. سفره را گستردند و هر پنج نفر سر سفره نشستند. هنگامی که امیرالمومنین اولین تکه را کند، ناگاه مسکینی در خانه را زد و گفت:
السلام علیکم یا اهل بیت محمد. من مسلمان مسکینی هستم. از آنچه می‌خورید به من بخورانید. خداوند از نعمت‌های بهشت به شما بدهد!» همه اهل خانه هر پنج قرص نان را به مسکین دادند، شب را گرسنه خوابیدند و چیزی جز آب نخوردند.
فردای آن روز را نیز روزه گرفتند. فاطمه سلام الله علیها یک سوم دیگر از پشم را ریسید و یک صاع دیگر از جو را آرد کرد و پنج قرص نان پخت. بعد از نماز مغرب، همین که سر سفره نشستند، یتیمی به در خانه آمد و گفت:
السلام علیکم اهل بیت محمد. من یتیمی مسلمان هستم. از آنچه می‌خورید به من نیز بدهید. خداوند شما را از نعمت های بهشتی اطعام کند.همه اهل خانه، آن شب را نیز گرسنه سپری کردند و چیزی جز آب نخوردند.
فردا نیز همین اتفاق تکرار شد و این بار اسیری از مشرکین به در خانه آمد و گفت:
السلام علیکم یا اهل بیت محمد ما را اسیر می کنید و به بند می کشید، اما به ما غذا نمی‌دهید؟ آن شب نیز همه نان‌های خود را به اسیر دادند و با آب افطار کردند و گرسنه خوابیدند.
فردای آن روز علی، حسن و حسین را نزد رسول خدا برد. آنها از فرط گرسنگی مانند جوجه به خود می لرزیدند. پیامبر با دیدن آنان فرمود:« ای اباالحسن، حالت شما مرا سخت ناراحت می کند. نزد دخترم فاطمه برویم.»نزد فاطمه رفتند و دیدند او در محراب خود، از گرسنگی دچار ضعف شدیدی شده و چشمانش گود افتاده است.
پیامبر او را به سینه چسباند و گفت: « به خدا پناه می‌برم. شما سه روز است که گرسنه‌اید!»
جبرئیل نازل شد و گفت: « ای محمد، آنچه را خداوند برای تو در باره اهل بیت مهیا ساخته است، بگیر.» پیامبر فرمود: چیست؟
جبرئیل آیات آغازین سوره‌ی « هل اتی » را قرائت کرد تا رسید به آیه «انّ هذا کان لکم جزاء و کان سعیکم مشکورا.»
در روایتی دیگر از امام باقر علیه السلام آمده است که جبرئیل در روز چهارم با ظرفی پر از گوشت فرود آمد. اهل بیت از آن خوردند تا سیر شدند ، ولی چیزی از غذا کاسته نشد. حسین علیه السلام با مقداری از آن غذا از خانه خارج شد. زنی یهودی به او گفت:
شما که همیشه در گرسنگی به سر می برید این غذا از کجاست؟ مقداری از آن به من بده.
حسین علیه السلام دست خود را دراز کرد که غذا را به او بدهد اما جبرئیل فرود آمد و غذا را از دست حسین گرفت و به سوی آسمان برد. پیامبر خدا فرمود:
اگر حسین نخواسته بود از این غذا به آن زن بدهد، این ظرف غذا تا روز قیامت نزد اهل بیتم باقی بود؛ از آن می‌خوردند و هیچ‌گاه چیزی از آن کم نمی شد.

اهل بیت (ع) در سورۀ هل أتی
بدون شک آیاتی زیادی در باره اهل بیت (ع) نازل شده است؛ ولی متاسفانه عده ای به انحای مختلف تلاش دارند که فضائل و مناقب اهل بیت (ع) را انکار نمایند واقوال شاذ و نادر را بر اقوال مشهور ترجیح بدهند، شاید به این تر تیب به خیال باطل شان فضائل اهل بیت (ع) را از اذهان مسلمانان محو ونابود سازند. سوره ي هل اتي – كه انسان، دهر، ابرار وامشاج نيز خوانده مي شود – عده ای را وادار به موضع گیری تند درقبال اهل بیت (ع) نموده است! دراین نوشته سعی برآن است که به دو پرسش: سوره هل اتي در كجا نازل شده است؟ و سوره هل اتي در شان چه کسی نازل شده است؟ پاسخ داده شود. سوره هل اتی در کجا نازل شده است؟ تمام مفسرين شيعه و اكثر مفسرين اهل سنت عقديده دارند كه اين سوره در مدينه نازل شده است و ازجمله سور مدني است. كلمه "اسير" موید خوبی برای قول مشهور است ؛زیرا اين كلمه در مكه كاربرد نداشت. بعد ازجنگ بدر، احد و ... كه مسلمانان موفق به گرفتن اسير شدند، اين واژه كاربرد پيدا نمود. برخلاف قول مشهورتعداد انگشت شماري از علماي اهل سنت بر اين باورند كه سوره هل اتي در مكه نازل شده است. ازبين اين افراد تنها كسي كه خواسته است با دليل و مدرك صحبت كند،آقاي سيد قطب است. او دليل و مؤيد هايش را اين گونه بيان مي كند:« دربعضي از روايات آمده است كه اين سوره مدني است؛ اما ازموضع، سياق وعلامات آيات بدست مي آيد كه اين سوره از سوره هاي کلّی است. مؤيد اين مدعا اين است كه كه خداوند در اين سوره نعمت هاي بهشتي را به طور مفصل مطرح نموده است وعذاب هاي غليظ قيامت را ياد آوري نموده است. مؤيد ديگر اين مدعا اين است كه خداوند در اين سوره پيامبرش را دعوت به صبر و بردباري كرده و از اطاعت آثم و كفور برحذر داشته است؛ همچنان كه همين دستورات در سوره هاي قلم، مزمل و مدثر – كه مكي هستند – آمده است.
با توجه به اين شواهد مدني خواندن اين سوره به نظر ماخيلي ضعيف و بي ارزش است. » بررسي ادله¬ي سيد قطب
متاسفانه آقاي سيد قطب فقط در سوره ي هل اتي ادله اش را قبول دارد و در آيات و سوره هاي ديگر قرآن كريم اين دلايل را فراموش كرده ويا قبول ندارد. براي نمونه او سوره ي حج را – به جز آيه هاي 52-55 – مدني مي داند؛ در حالي كه عذاب هاي ياد شده در اين سوره شديد تر از سوره هل اتي است.: « * يَأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شىَ‏ْءٌ عَظِيمٌ(1) يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَ تَرَى النَّاسَ سُكَارَى‏ وَ مَا هُم بِسُكَارَى‏ وَ لَاكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيد» «اى مردم، از پروردگار خود پروا كنيد، چرا كه زلزله رستاخيز امرى هولناك است. (
1) روزى كه آن را ببينيد، هر شيردهنده‏اى آن را كه شير مى‏دهد [از ترس‏] فرو مى‏گذارد، و هر آبستنى بار خود را فرو مى‏نهد، و مردم را مست مى‏بينى و حال آنكه مست نيستند، ولى عذاب خدا شديد است.» همين طور در سوره الرحمن – كه طبق روايت ابن عباس و ابن الضريس و ديگران در مدينه نازل شده است – مملو از نعمت هاي مفصل بهشتي و عذاب هاي غليظ روز قيامت است. سيد قطب مدعاي دومش را نيز فقط در سوره انسان قبول دارد. در موارد ديگر به اين نكته توجه ندارد. براي روشن شدن مطلب به اين دو آيه توجه كنيد:« فَاصْبرِْ لِحُكمْ‏ِ رَبِّكَ وَ لَا تُطِعْ مِنهُْمْ ءَاثِمًا أَوْ كَفُورًا» «پس در برابر فرمان پروردگارت شكيبايى كن، و از آنان گناهكار يا ناسپاسگزار را فرمان مَبَر.» [6] «وَ اصْبرِْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَوةِ وَ الْعَشىِ‏ِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنهُْمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ لَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِكْرِنَا وَ اتَّبَعَ هَوَئهُ وَ كاَنَ أَمْرُهُ فُرُطًا» «و با كسانى كه پروردگارشان را صبح و شام مى‏خوانند [و] خشنودى او را مى‏خواهند، شكيبايى پيشه كن، و دو ديده‏ات را از آنان برمگير كه زيور زندگى دنيا را بخواهى، و از آن كس كه قلبش را از ياد خود غافل ساخته‏ايم و از هوس خود پيروى كرده و [اساس‏] كارش بر زياده‏روى است، اطاعت مكن‏» عجيب است كه سيد قطب مي گويد: آيه دوم در مدينه و آيه اول در مكه نازل شده است. ظاهرا سید قطب تلاش دارد که با مکی قلمداد کردن این سوره،از همین ابتدا خیالش رااز بابت این فضیلت اهل بیت (ع) راحت سازد.

سوره ي هل اتي درباره چه كساني نازل شده است؟
تمام علما و مفسرين شيعه و اكثر علما و مفسرين اهل سنت بر اين باورند كه سوره هل اتي در شأن اهل بيت(ع) نازل شده است. داستان شأن نزول اين سوره را از ابن عباس اين گونه نقل كرده اند: حسنين(ع) بيمار شده بودند و پيامبر بزرگ اسلام (ص) با عده اي از يارانش به عيادت آن دو بزرگوار رفتند و ضمن احوال پرسي، پيامبر (ص) به حضرت علي (ع) پيشنهاد كرد كه: چه خوب بود براي شفاي فرزندانت نذر مي كردي. كه در اثر اين پيشنهاد اهل بيت (ع) نذر كردند اگر حسنين شفا پيدا كنند سه روز پياپي روزه بگيرند. در اثر اين نذر حسنين شفا يافتند و حضرت علي (ع) براي اداي نذر سه صاع جو از شمعون خيبري قرض گرفت و فاطمه زهرا (س) يك صاع آن را آسياب كرد وپخت. وقتي براي افطار دور هم جمع شدند صداي سائلي را شنيدند كه درخواست غذا داشت و اهل بيت (ع) همگي غذايشأن را به مسكين دادند وشب دوم و سوم نيز به ترتيب غذايشان را به يتيم و اسير انفاق كردند و خودشأن با آب افطار نمودند. صبح روز چهارم حضرت علي (ع) دست حسنين را گرفت و به نزد رسول خدا (ص) رفتند وقتي پيامبر(ص) آنها را به آن وضعيت ديد خيلي ناراحت شد. سپس همگي به نزد فاطمه(س) برگشتند. آن بانو مشغول عبادت بود، ولي از شدت گرسنگي ناي ايستادن نداشت. اين منظره براي رسول خدا بسيارگران تمام شد. در همين هنگام بود كه جبرئيل امين نازل شد و سوره هل اتي را بر پيامبر اسلام (ص) قرائت نمود. علامه اميني اين داستان را از 34 تن از علماي اهل سنت نقل كرده است. علامه شوشتري همين داستان را از75 كتاب معتبر اهل سنت نقل كرده است. تمام اين افراد قبول دارند كه اين سوره در شأن اهل بيت (ع) نازل شده است.
سوره¬ي هل اتي در اشعار شاعران شاعران كه عضو حساس جامعه هستند، هميشه حوادث مهم تاريخي را در قالب شعر از خود به يادگار گذاشته اند.
نازل شدن سوره هل اتي در شأن اهل بيت(ع) نيز يكي از حوادث مهم تاريخي بوده است كه توجه شاعران را به خود جلب كرده است.
شافعي امام شافعيه درباره اين داستان چنين سروده است: الي م الي م و حتي متي *** اعاتب في حب هذا الفتي فهل زوجت فاطمه غيره *** و في غيره هل اتي، هل اتي « تا كي و تا چه وقت و تا چه زماني در راه دوستي اين جوانمرد (علي) بايد ملامت بشوم. آيا جز او كسي به همسري فاطمه (س) برگزيده شد؟ آيا سوره هل اتي درباره ديگري نازل شد؟»
ابن معتوق مصري نيز در شعري كه در باره اهل بيت (ع) سروده است اين فضيلت را اين گونه ياد آوري مي كند:
سل الحواميم هل في غيرهم نزلت *** و هل اتي، هل اتي الا بمدحهم «سؤال كن آيا (حواميم) درباره غير اهل بيت(ع) نازل شده است؟ و مگر سوره هل اتي در مدح اهل بيت (ع) نازل نشده است؟»
عبدالباقي عمري فاروقي از مشهورترين شعراي قرن سيزدهم هجري ويكي از بزرگان ادباء عراق در عهد عثماني كه نسبش با سي و شش واسطه به عمر بن خطاب مي رسد اين شعر را سروده است. وسائل هل اتي نص بحق علي *** اجبته (هل اتي) نص بحق عليٍِ فظنني اذغدا متي الجواب له *** عين السؤال صدي من صفحة الجبلٍ ومادري لادري جدا و لاهزلاً *** اني بذاك اردت الجد با الهزل « پرسش كننده اي پرسيد: آيا آيه اي در شأن علي نازل شده است؟ جواب دادم، هل اتي نص خداوند بر فضيلت اوست. وقتي ديد جواب من – درلفظ – عين سؤال اوست، تصور كرد كه كوه صدا را منعكس كرد. جدا ندانست كه من شوخي نكردم؛ بلكه به طور جدي حقيقتي را در جواب او گفتم.» [13] فريد الدين عطاردر باره اين داستان چنين سروده است:
گذشته زين جهان وصف سنانش *** گذشته زان جهان وصف سه نانش
شاعر ديگري چنين سروده است:
آن شاه كه قسيم نار است و جنان *** در ملك ملل صاحب سيف است و سنان ملك دو جهان مسخر اوست ولي *** اين را به سنان گرفت و آن رابه سه نان اما اين كه در كجا نازل شده است، بين مفسرين اختلاف وجود دارد.
قرطبي و شأن نزول هاي جعلي
آقاي قرطبي يكي از افرادي است كه هميشه تلاش دارد فضائل اهل بيت(ع) را ناديده بگيرد. در باره سوره هل اتي نيز نقل قول هاي شاذ را بر قول مشهور ترجيح داده است. او مي گويد: «گفته شده است كه اين آيات در باره مطعم بن ورقاء انصاري نازل شده است. او نذري كرد و به نذرش وفا كرد. گفته شده است اين آيات در باره كساني نازل شده است كه اسراء جنگ بدر را تحت تكفل گرفتند و آنها نيز افراد ذيل بودند: 1- ابوبكر 2- عمر 3- علي (ع) 4- زبير 5- عبدالرحمن بن عوف 6- سعد 7- ابوعبيده. مقاتل گفته است اين آيات درشأن مردي از انصار نازل شده كه در يك روز مسكين، يتيم و اسير را غذا داد. اهل تفسير گفته اند: اين آيات درشأن علي، فاطمه (ع) و جاريه آنها –فضه- نازل شده است.اما قول صحيح اين است كه اين آيات در باره ي جميع ابرار و كساني كه كار خوبي انجام داده اند نازل شده است؛ زيرا لفظ آيات عام است. چيزي را كه ثعلبي، قشيري و تعداد زيادي از مفسرين در داستان علي، فاطمه (ع) و جاريه آنها نقل كرده اند، نه صحيح است و نه قابل قبول.» واقعا عجيب است كه آقاي قرطبي قول مشهور را بدون دليل رد مي كند؛ اما تلاش دارد كه اقوال شاذ و نادر را موجه جلوه دهد.

اشكال ترمذي و ابن جوزي بر شأن نزول سوره هل اتي
ترمذي و ابن جوزي مي گويند: «اين داستان را كه نقل كرده اند ساختگي است و سازنده اش با زرنگي خاص امر را بر شنوندگان مشتبه كرده است. آدم هاي جاهل به اصل اين داستان، ازروي تعجب لبان شان را زير دندان مي گيرند كه ما چرا داراي اين فضليت نباشيم؛ در حالي كه چنين ايثار وگذشتي نه تنها كه خوب نيست، بلكه بر خلاف دستور خدا و پيامبر است. ما چقدر آيه و روايت داريم كه به ما دستور مي دهد، رفاه خانواده را فراهم كنيم و در صدقه دادن حد وسط را رعايت كنيم. مگر انسان عاقل باور مي كند كه حضرت علي (ع) از اين دستورات اسلامي بي خبر باشد وكودكانش را وادار كند كه گرسنه بخوابند...اين داستان را فقط انسان هاي احمق و جاهل باور مي كند.» من نمي دانم كلمات اين دو شخص را بر بي خبري حمل كنم يا بر تعصب ؛ زيرا هردوي اين آفت آدم را كر وكور مي كند. اين آقايان اگر به تاريخ مراجه كنند ايثارهاي زيادي ازاهل بيت (ع) پيداخواهند كرد. اگر كمي تعصب شان را كنار بگذارند، تمام علماي شيعه و اكثر علماي اهل سنت را احمق و جاهل خطاب نخواهند كرد و ... .

نتيجه
با توجه به آراء علماي شيعه و اكثر علماي اهل سنت و ... اين سوره – حد اقل 18 آيه اول آن – در شأن اهل بيت (ع) نازل شده است. اما این که عده¬ای تلاش دارند بدون سند و مدرک اقوال شاذ و نادر را را بر اقوال مشهور ترجیح دهند؛ نشان گر اوج مظلومیت اهل بیت (ع) است؛ زیرا همین افراد با صد ها اما واگر تلاش دارند برای دیگران فضیلت سازی کنند! ولی برای اهل بیت(ع) باتمام توان فضیلت سوزی را پیشه خود ساخته¬اند! واقعا که تعصب و نادانی انسان ها را کر و کور می سازد.

پی نوشت ها:
- سيد قطب، في ظلال القران، چ پنجم، ج 8 ص 217. - همان ، جلد 5، ص 67.
- حج ، آيه 2-1.
- السيوطي، عبدالرحمن، الاتقان في علوم القران، ج 1، ص 13.
- انسان، آيه 24.
- كهف، آيه 28.
- پشين، ج 5، ص 74.
8 - اميني، عبدالحسين، ترجمه الغدير، ترجمه سيد جمال موسوي، ج 5، صص 194- 169 با تلخيص و دخل و تصرف.
- شوشتري، نورالله، احقاق الحق و ازحاق الباطل، ج 3، صص 175-169.
- همان، ج 18، ص 343.
- همان، ج 19،695.
- الترياق الفاروقي، ديوان عبدالباقي عمري ص 26. به نقل از تجلي انسان در قرآن، ص 27.
- كريمي جهرمي، علي، تجلي انسان در قرآن، ص 187.
- همان.
- قرطبي، محمد، الجامع الاحكام القرآن، ج19، ص 130، با تلخيص و دخل وتصرف.
همان، ص 134-

منبع: مکتب الثقلین