برو ای گدای مسکین در خانه علی زن/ که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
در شأن نزول آيه آمده است: سائلى وارد مسجد رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله شد و از مردم درخواست كمك كرد. كسى چيزى به او نداد. حضرت على عليه السلام در حالى كه به نماز مشغول بود، در حال ركوع، انگشتر خود را به سائل بخشيد. در تكريم اين بخشش، اين آيه نازل شد. ماجراى فوق را ده نفر از اصحاب پيامبر مانند ابن عباس، عمّار ياسر، جابر بن عبد اللّه، ابو ذر، أَنس بن مالك، بلال و ... نقل كرده‏اند و شيعه و سنّى در اين شأن نزول، توافق دارند. عمّار ياسر مى‏گويد: پس از انفاق انگشتر در نماز و نزول آيه بود كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود: «من كنت مولاه فعلى مولاه».
إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ (55)
ولىّ و سرپرست شما، تنها خداوند و پيامبرش و مؤمنانى هستند كه نماز را برپا مى‏دارند و در حال ركوع، زكات مى‏دهند.
نكته‏ها:
در شأن نزول آيه آمده است: سائلى وارد مسجد رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله شد و از مردم درخواست كمك كرد. كسى چيزى به او نداد. حضرت على عليه السلام در حالى كه به نماز مشغول بود، در حال ركوع، انگشتر خود را به سائل بخشيد. در تكريم اين بخشش، اين آيه نازل شد.
ماجراى فوق را ده نفر از اصحاب پيامبر مانند ابن عباس، عمّار ياسر، جابر بن عبد اللّه، ابو ذر، أَنس بن مالك، بلال و ... نقل كرده‏اند و شيعه و سنّى در اين شأن نزول، توافق دارند. «1» عمّار ياسر مى‏گويد: پس از انفاق انگشتر در نماز و نزول آيه بود كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود:
«من كنت مولاه فعلى مولاه». «2»
پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله در غدير خم، براى بيان مقام حضرت على عليه السلام اين آيه را تلاوت فرمود. «3» و خود على عليه السلام نيز براى حقّانيّت خويش، بارها اين آيه را مى‏خواند. «4» ابو ذر كه خود شاهد ماجرا بوده است، در مسجد الحرام براى مردم داستان فوق را نقل مى‏كرد. «5»
كلمه‏ى «ولى» در اين آيه، به معناى دوست و ياور نيست، چون دوستى و يارى مربوط به همه مسلمانان است، نه آنان كه در حال ركوع انفاق مى‏كنند.
امام صادق عليه السلام فرمودند: منظور از «الَّذِينَ آمَنُوا ...»، على عليه السلام و اولاد او، ائمّه عليهم السلام تا روز قيامت هستند. پس هر كس از اولاد او به جايگاه امامت رسيد با اين ويژگى مثل اوست، آنان صدقه مى‏دهند در حال ركوع. «6»
مرحوم فيض كاشانى در كتاب نوادر، حديثى را نقل مى‏كند كه بر اساس آن ساير امامان معصوم نيز در حال نماز و ركوع به فقرا صدقه داده‏اند كه اين عمل با جمع بودن كلمات «يُقِيمُونَ»، «يُؤْتُونَ»، «راكِعُونَ» سازگارتر است.
امام باقر عليه السلام فرمود: خداوند پيامبرش را دستور داد كه ولايت على عليه السلام را مطرح كند و اين آيه را نازل كرد. «7»
بهترين معرّفى آن است كه اوصاف و خصوصيّات كسى گفته شود و مخاطبان، خودشان مصداق آن را پيدا كنند. (آيه بدون نام بردن از على عليه السلام، اوصاف و افعال او را برشمرده است) امام صادق عليه السلام فرمود: على عليه السلام هزاران شاهد در غدير خم داشت، ولى نتوانست حقّ خود را بگيرد، در حالى كه اگر يك مسلمان دو شاهد داشته باشد، حقّ خود را مى‏گيرد! «8» ولايت فقيه در راستاى ولايت امام معصوم است. در مقبوله‏ى عمر بن حنظله از امام صادق عليه السلام مى‏خوانيم: بنگريد به آن كس كه حديث ما را روايت كند و در حلال و حرام ما نظر نمايد و احكام ما را بشناسد. پس به حكومت او راضى باشيد كه من او را بر شما حاكم قرار دادم. «فانى قد جعلته عليكم حاكما ...». «9»
پيام‏ها:
1 اسلام، هم دين ولايت است و هم دين برائت. هم جاذبه دارد و هم دافعه.
آيات قبل، از پذيرش ولايت يهود و نصارى نهى كرد، اين آيه مى‏فرمايد: خدا و رسول و كسى را كه در ركوع انگشتر داد، ولىّ خود قرار دهيد. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا») ... ( «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ ...»
2 از اينكه به جاى «اوليائكم»، «وَلِيُّكُمُ» آمده ممكن است استفاده شود كه روح ولايت پيامبر و على عليهما السلام، شعاع ولايت الهى است. «وَلِيُّكُمُ» 3 معمولًا در قرآن نماز و زكات در كنار هم مطرح شده است، ولى در اين آيه، هر دو به هم آميخته‏اند. (دادن زكات در حال نماز) «الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» 4 كسانى كه اهل نماز و زكات نيستند، حقّ ولايت بر مردم را ندارند. «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ» ... إِنَّما، نشانه‏ى انحصار ولايت در افراد خاصّ است) 5 براى توجّه به محرومان، نماز هم مانع نيست. «يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» (آرى، فقير نبايد از جمع مسلمانان دست خالى برگردد.)
6 ولايت از آنِ كسانى است كه نسبت به اقامه‏ى نماز و پرداخت زكات پايدار باشد. «يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ» ... يُقِيمُونَ و يُؤْتُونَ نشانه دوام است) 7 هر گونه ولايت، حكومت و سرپرستى كه از طريق خدا و رسول و امام نباشد، باطل است. «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ» ... (كلمه «إِنَّما» علامت حصر است) 8 توجّه به خلق براى خدا در حال نماز، با اقامه نماز منافات ندارد. «يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» 9 كسى كه نسبت به فقرا بى‏تفاوت باشد، نبايد رهبر و ولىّ شما باشد. «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ») ... ( «وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ» 10 كارهاى جزئى (مثل انفاق انگشتر) نماز را باطل نمى‏كند. «يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» 11 در فرهنگ قرآن، به صدقه مستحبّى هم «زكات» گفته مى‏شود. «يُؤْتُونَ الزَّكاةَ» 12 ولايت‏ها در طول يكديگرند، نه در برابر يكديگر. ولايت بر مسلمين، ابتدا از آنِ خداست، سپس پيامبر، آن گاه امام. «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا ...»
13 حضرت على عليه السلام در زمان خود پيامبر صلى اللَّه عليه و آله نيز ولايت داشته است. «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ» (ظاهر ولايت، ولايت بالفعل است، نه ولايت بالقوّه. زيرا ولايت در آيه يك بار بكار برده شده كه يا همه بالفعل است و يا همه بالقوّه مى‏باشد)

(1). الغدير، ج 2، ص 52، احقاق الحقّ، ج 2، ص 400 و كنز العمّال، ج 6، ص 391.
(2). تفسير الميزان.
(3). تفسير صافى.
(4). تفسير الميزان.
(5). تفسير مجمع البيان. [.....]
(6). كافى، ج 1، ص 288.
(7). تفسير نور الثقلين و كافى، ج 1، ص 281.
(8). تفسير نور الثقلين.
(9). كافى، ج 1، ص 67.

منبع: تفسیر نمونه