نام او محمد بن محمد بن نعمان، كنيه وى ابوعبدالله و لقبش شيخ مفيد است.

شيخ مفيد در تاريخ 11 ذيقعده سال 336 هجرى در شهرى بنام عكبرا بدنبا آمد. عكبرا در 10 فرسخى بغداد قرار دارد. و چون بغداد در آن زمان مركز علم و دانش بشمار مى‏آمد. لذا شيخ مفيد نيز از مسقط الراس خود به آنجا مهاجرت كرد، و در بغداد از محضر اساتيد بزرگ و فقهاء زمان خويش بهرمند گرديد، و اين يك حقيقتى از علماى بزرگ ماست كه هيچوقت محدود به زمان نبودند و هميشه بسوى علم و فضيلت در حركت و تكاپو بودند و هر گاه آوازه فقيهى و دانشمندى را مى‏شنيدند خود را به او رسانيده و از محضرش بيشترين استفاده را مى‏نمودند.

شيخ مفيد از چهره‏هاى بسيار درخشان شيعه در جهان اسلام است و او را به حق مى‏توان استاذ الفقها و المتكلمين ناميد. او اولين كسى است كه روش استدلال صحيح و منطقى و راه و رسم مناظره و محادثه را به شاگردانش ياد داد. علم اصول فقه را كه در استنباط احكام مورد نياز بود و پيش از او نيز بحث آن كم و بيش معمول بوده بصورت دلپذير و جامعى در آورده و مسائل متفرقه آنرا جمع‏آورى كرده و پس از تجزيه و تحليل قواعد اصولى را به سبك منظم و مرتبى تدوين كرد. ابويعلى جعفرى كه داماد شيخ مفيد است مى‏گويد: مفيد شبها مختصرى مى‏خوابيد باقى را به نماز يا مطالعه يا تدريس يا تلاوت قرآن مجيد مى‏گذرانيد.

آراى بزرگان ما

هنگامى كه چشمها بخواب رفته بود مطالعه مى‏كردند و از مكتب اهلبيت‏بيشترين بهره را در دل شب مى‏بردند و پس از يك خواب كوتاه مدت به نماز و نيايش به درگاه حضرت ذوالجلال بر مى‏خواستند و با تلاوت قرآن فضاى وجودشان را از فيوضات الهى عطرآگين مى‏ساختند و درست همانگونه كه خداوند پيغمبرش را به شب زنده‏دارى و عبادت در شب فرا مى‏خواند، آنان نيز از اين دستور خداوندى تبعيت مى‏كردند: قم الليل الا قليلا نصفه او انقص منه قليلا او زد عليه و رتل القرآن ترتيلا (1) شب را به نماز و طاعت‏خدا برخيز مگر كمى كه نيمى از شب يا اندكى كمتر يا بيشتر از آنرا به استراحت‏بپرداز و به تلاوت آيات قرآن مشغول باش.

چقدر قرآن از آنها جالب ياد مى‏كند آنگاه كه مى‏فرمايد: تتجا فى جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طمعا (2) شبها پهلو از بستر خواب حركت دهند (و در دل شب) خداى خود را با بيم و اميد بخوانند.

و در آيه ديگر آمده است: كانو قليلا من الليل ما يهجعون و بالاسحار هم يستغفرون (3) اندكى از شب را به خواب رفته و در سحرگاهان آنها (از درگاه خدا) آمرزش مى‏خواستند.

و اين بسيار نزد خدا ارزشمند است كه مؤمن سحرگاهان خواب را بر خود حرام كرده چشم از راحتى و آسايش بپوشاند و به ياد خدا نماز و نياز كند و در حالتى كه بين خوف و رجا قرار دارد دعا كند قرآن بخواند و خلاصه با خالق و آفريدگارش سخن بگويد و از او سخن بشنود كه دعا خواندن با خدا سخن گفتن است و قرآن خواندن سخن خدا را شنيدن.

شخصيت و مقام علمى شيخ مفيد

شيخ مفيد از چهره‏هاى بسيار درخشان شيعه در جهان اسلام و يكى از مرزبانان نستوه و استوار دژ محكم اسلام است.

شيخ طوسى كه خود يكى از شاگردان شيخ مفيد است در كتاب فهرست چنين مى‏گويد: محمد بن محمد بن نعمان مكنى به ابى عبدالله و معروف به ابن المعلم از متكلمين شيعه است كه در زمان او رياست‏شيعه به او منتهى شد و در علم و صناعت كلام مقدم بر ديگران بود. در فقه نيز سرآمد فقهاى زمان بوده مردى سريع الانتقال و با فطانت و حاضر جواب بود و او نزديك به دويست جلد كتاب كوچك و بزرگ تاليف كرده. (4) نجاشى مى‏گويد: فضيلت او در فقه و كلام و روايت و وثاقت و علم مشهورتر از آن است كه توصيف شود. (5) علامه حلى مى‏گويد: او از بزرگترين مشايخ شيعه و رئيس و استاد آنهاست و هر كه پس از او آمده از علم او استفاده كرده است. (6) و از علماى بزرگ اهل سنت ابن حجر در كتاب لسان الميزان مى‏گويد: او عالم شيعه و داراى تاليفات بسيارى است كه به دويست كتاب مى‏رسد. مردى بود بسيار زاهد و با خشوع و حريص در فراگرفتن علم و دانش، گروه زيادى از او استفاده علمى كردند. (7) و ابن كثير در البدايه و النهايه مى‏گويد: محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله معروف به ابن المعلم بزرگ شيعه و مصنف و مدافع ايشان بود. در مجلس درس او بسيارى از علماى مذاهب مختلفه حاضر مى‏شدند. (8) و ابن نديم در كتاب الفهرست از شيخ مفيد بعنوان يكى از متكلمين بزرگ شيعه نام مى‏برد و از او بعنوان ابن المعلم ياد مى‏كند و ستايش مى‏نمايد.

شيخ مفيد نقل مى‏كند: شبى در خواب ديدم كه در مسجد كرخ از مساجد بغداد است نشسته بود.، حضرت زهراء سلام الله عليها را ديدم كه دست‏حسنين را گرفته و نزد من آمدند و فرمودند: يا شيخ علمهما الفقه اى شيخ آنها را فقه تعليم كن. پس بيدار شدم و در حيرت افتادم كه اين چه خوابى است و چگونه من حسنين را تعليم دهم. صبح آنروز مادر سيد مرتضى علم الهدى در حالى كه دست‏سيد مرتضى و سيد رضى در دستش بود نزد شيخ مفيد مى‏آيد و مى‏گويد يا شيخ علمها الفقه. شيخ تعبير آن خواب را مى‏فهمد و در احترام اين دو برادر كمال مبالغه را روا مى‏دارد.

ارتباط شيخ مفيد با امام زمان

در ظرف سه سال سه توقيع (9) از ناحيه امام زمان(ع) به او رسيد كه امام در خطابهايش به او چنين مى‏فرمايند:

1- للاخ الاعزا السديد الشيخ المفيد: برادر عزيز و استوار شيخ مفيد.

2- سلام عليك ايهاالعبد الصالح الناصر للحق الداعى اليه. سلام بر تو اى بنده شايسته خدا و اى يارى دهنده حق و دعوت كننده بسوى آن.

و جالب اينجاست كه در زمان غيبت كبرى هيچ توقيعى از ناحيه مقدسه نرسيده است. مگر براى شيخ مفيد و شيخ اسدالله كاظمينى رحمهما الله تعالى.

در يكى از نامه‏ها كه در اواخر ماه صفر سال 410 از ناحيه مقدسه براى شيخ مفيد ارسال شده امام چنين مى‏فرمايند:

بسم الله الرحمن الرحيم، اما بعد سلام بر تو اى دوستدار مخلص در دين كه در ولايت ما مخصوص به يقين گشته‏اى ... پس از ستايش و حمد خداوندى كه معبودى جز او نيست و درود به سيد و مولى و پيغمبر گرامى ما حضرت محمد(ص) خداوند توفيقت را در يارى از حق مستدام فرمايد و پاداشت را در نشر علوم براى ما براستى زياد و فراوان نمايد... بدان كه ما رخصت‏يافتيم تا تو را به نامه نگارى مشرف ساخته و دستور دهيم احكام ما را به دوستانمان كه نزد تو هستند برسانى، خداوند آنان را به طاعت‏خود عزيز فرموده و بوسيله رعايت و حراست‏خود مهم آنان را كفايت فرمايد، پس تو بيارى خدا واقف شو بر آن دشمنانى كه از دين خدا بيرون رفته‏اند. بدانچه اكنون برايت‏بيان مى‏دارم و در رساندن آن بسوى آنان كه اطمينان دارى بر آن وجهى كه براى تو مى‏نويسم...

ما اگر چه بر طبق آنچه خداوند براى ما و شيعيانمان مصلحت دانسته تا مادامى كه دولت دنيا در دست فاسقان است جايمان از جاى ستمگران دور است، ولى با اينحال به احوال شما آگاهيم چيزى از اخبار شما بر ما پوشيده نيست و ما از پيش آمد ناگوارى كه براى شما اتفاق افتاده آگاه هستيم و اين پيشامد بدان سبب شد كه بسيارى از شما بسوى آنچه پيشينان صالح از آن روگردان بودند متمايل گشته و بدان عهدى كه از ايشان گرفته شده بود پشت پا زدند، گويا اينان نمى‏دانند كه ما در فكر شما هستيم و از ياد شما بيرون نرفته‏ايم وگرنه بلاى سختى به شما مى‏رسيد و دشمنان شما را مستاصل مى‏كردند. پس از خدا بترسيد و در بيرون آمدن از فتنه‏اى كه بر سر شما و بر سر آنكه اجلش نزديك شده سايه افكنده است‏به ما كمك كنيد، و حفظ كنيد خود را از آن فتنه كسى كه به آرزويش رسيده باشد و آن فتنه نشانه‏اى است‏براى حركت كردن و اظهار نمودن شما امر و نهى ما براى همديگر. خدا بپايان رساند نور خود را اگر چه مشركان نخواهند...

چون جمادى الاولى اين سال در رسد بدانچه در آن اتفاق مى‏افتد پندگيريد و براى آنچه پس از آن مى‏آيد از خواب غفلت‏بيدار شويد بزودى از آسمان براى شما نشانه و آيت آشكارى ظاهر گردد و مانند آن نيز از زمين نمودار شود و در مشرق زمين جريان ناگوار و حزن آورى اتفاق افتد و مردمى كه از اسلام بيرون هستند بر سر مردم عراق مسلط گردند و به كردار ناپسند آنها روزى بر مردم عراق تنگ گردد و پس از اين جريان با نابود شدن مرد سركش از اشرار اندوه بر طرف گردد و از نابودى او مردمان با تقوا و نيكان خوشنود گردند براى آنان كه در اطراف جهان اراده انجام حج را دارند وسائل آماده گردد و ما را نيز در آماده كردن وسائل حج‏به اختيار و توافق ايشان سهمى است كه آن با نظم و ترتيب در كار آشكار گردد. پس هر يك از شما بايد كارى كند كه او را بدوستى و محبت ما نزديك گرداند و از آنچه موجب سخط و ناراحتى ماست‏بپرهيزد زيرا كار ما چنين است كه بطور ناگهانى در مى‏رسد و هنگامى در آيد كه توبه او را سود ندهد و پشيمانى از گناه وى را نجات نبخشد. خداوند راه رستگارى را به شما الهام فرمايد و در توفيق يابى برحمتش درباره شما لطف نمايد. (10) تاليفات شيخ مفيد شيخ مفيد از دانشمندانى است كه در بسيارى از علوم و فنون آثار گرانبهايى از او بيادگار مانده و كمتر علمى از علوم اسلامى يافت مى‏شود كه شيخ در او كتابى تاليف و يا تصنيف نكرده باشد. نجاشى 171 جلد كتاب براى شيخ مفيد ذكر كرده است و چون در اينجا نمى‏توان تمام آنها را نوشت لذا نمونه‏اى از كتابهاى او را نقل مى‏كنيم:

1- درفقه و فروعات فقه: مقنعه و الفرائض الشرعيه و احكام النساء 2- در اصول فقه: اصول الفقه 3- در علو قرآن: اعجاز القرآن، الكلام فى دلائل القرآن 4- در علم كلام: اوائل المقالات، نقض المعتزله 5- در امامت: ارشاد، افصاح، الايضاح 6- در عقايد: الاركان فى دعائم الدين و تصحيح الاعتقاد 7- در نقد مذاهب: الرد على الجاحظ، الرد على ابن الرشيد، الرد على اصحاب الحلاج 8- كتبهاى بسيارى در موضوعات متفرقه مثل: اختصاص، مسارالشيعه، الاشراف وفات شيخ مفيد پس از گذشت 78 سال از عمر شريفش در خدمت‏به اسلام و مسلمين بالاخره در شب جمعه 3 ماه رمضان سال 413 هجرى در بغداد وفات كرد. سيد مرتضى بر جنازه او نماز خواند و سپس جنازه او را در رواق حرم مطهر كاظمين (عليهما السلام) دفن كردند.

شهيد قاضى نورالله در كتاب مجالس المؤمنين نقل كرده كه پس از وفات شيخ مفيد اين ابيات بخط حضرت صاحب الامر (عج) بر قبر شريفش يافتند:

لا صوت الناعى بفقدك انه يوم على آل الرسول عظيم ان كنت قد غيبت فى جدث الثرى فالعلم و التوحيد فيك مقيم و القائم المهدى يفرح كلما تليت عليك من الدروس علوم (11)

پى‏نوشت‏ها:

1) سوره مزمل آيه 2، 3،4

2) سوره سجده آيه 16

3) سوره ذاريات آيه 17

4) فهرست‏شيخ طوسى صفحه 186

5) رجال نجاشى صفحه 311

6) خلاصه صفحه 72

7) لسان الميزان جلد 5 صفحه 386

8) البدايه و النهايه جلد 12 صفحه 15

9) توقيع يعنى نامه‏اى كه به امضاى امام زمان(عج) رسيده باشد.

10) احتجاج طبرسى

11) مجالس المومنين ص 206