امام جعفر صادق(ع)؛ معلم مذاهب اسلامی
بررسی دلايل شكل‌گيری غاليان و مقابله امام صادق(ع) با آنان
انسان‌هايی كه ظرفيت ادراكی محدودی دارند، وقتی امری فراعادی را مشاهده می‌كنند، اسطوره‌پردازی كرده و او را تا حد خدايی بالا می‌برند؛ گروهی از غلات نيز در تاريخ تفكر شيعی وجود داشته‌اند كه با مشاهده ويژگی‌های برتر ائمه اطهار(ع) به ويژه امام صادق(ع)، دچار شبهه شدند.
محمدباقر خيری‌راد، پژوهشگر حوزه تفسير و علوم قرآنی و مدرس عرفان اسلامی در دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا) اظهار كرد: از نگاه امام صادق(ع) كلام الهی لايه به لايه است و فهم عمق معارف، متناسب با جنبه‌های روحانی انسان صورت می‌گيرد.
وی ادامه داد: هر قدر انسان در محبت الهی و صفای ذكر تعالی پيدا كند، لايه‌های عميق‌تری به انسان نشان داده می‌شود و هر قدر انسان از اين جنبه‌ها تهی باشد، باب آن معارف بر ذهن انسان بسته می‌ماند و طبيعی است كه انسان چيزی را كه نمی‌داند، منكر می‌شود و از اين نكته درمی‌يابيم كه انسان بايد ذهن و روح خود را در جهت محبت الهی و برای خدايی بودن ساماندهی كند و هر قدر در اين جنبه پيش برود، خداوند درهای فهم كتاب خودش را كه به صورت لايه‌های تو در تو و عميق است، باز بكند.
اين پژوهشگر در پاسخ به اين سؤال كه مواجهه امام صادق(ع) با غلات شيعه چگونه بوده است، اظهار كرد: هرچقدر از سطح عادی فراتر رويم، زمينه‌های كج‌فهمی كسانی كه زمينه درك آن مسائل را ندارند، فراهم می‌شود و اين طبيعت انسان است كه در صورت كم‌ظرفيتی و مواجهه با مسائل فراعادی، ميل به غلو در او پيدا می‌شود؛ چنان كه وقتی پيروان حضرت مسيح(ع) ديدند كه ايشان معجزاتی دارد و اخبار غيبی می‌آورد، او را تا حد خدايی بالا برده‌اند.
وی ادامه داد: انسان‌هايی كه ظرفيت ادراكی محدود و اندكی دارند، وقتی امری فراعادی را مشاهده می‌كنند، اسطوره‌پردازی كرده و او را تا حد خدايی بالا می‌برند. گروهی از غلات نيز در تاريخ تفكر شيعی وجود داشته‌اند كه با مشاهده ويژگی‌های برتر ائمه اطهار(ع)، نمی‌توانستند برای خود هضم كنند كه انسان به رغم انسان بودن بتواند چنين ويژگی‌هايی داشته باشد و بنابراين دچار اين شبهه شده‌اند كه آنان را خدا پنداشته‌اند.
وی با اشاره به اين‌كه چنين نگرش‌هايی در زمان اميرالمؤمنين علی(ع) وجود داشته است كه با برخورد محكم امام علی(ع) روبرو شدند، افزود: غاليان در زمان امام صادق(ع) نيز به شدت فعاليت داشته‌اند و امام صادق(ع) با تمام وجود با اين گرايش‌های غاليانه و اغراق‌آميز مبارزه كرده‌اند و وقتی اخبار اين افراد به ايشان می‌رسيد كه عده‌ای تفكرات اين‌چنينی درباره امامان معصوم(ع) دارند، امام صادق(ع) حتی تا حد تكفير عليه آنها موضع می‌گرفتند.
خيری‌راد خاطرنشان كرد: دليل برخورد سلبی امام صادق(ع) با غلات اين است كه عملكرد آنها موجب بروز زمينه‌های كج‌فهمی و واژگونی حقيقت می‌شود. در زمان امام صادق(ع) موارد زيادی از برخورد ايشان با غلات و سخنان اغراق‌آميز ذكر شده است، اما زمينه ميل به غلو همواره در همه جوامع، ملل و فرق وجود داشته كه ناشی از برخورد انسان كم‌ظرفيت با امری متفاوت با امر رايج است.
هرچقدر از سطح عادی فراتر رويم، زمينه‌های كج‌فهمی كسانی كه زمينه درك آن مسائل را ندارند، فراهم می‌شود و اين طبيعت انسان است كه در صورت كم‌ظرفيتی و مواجهه با مسائل فراعادی، ميل به غلو در او پيدا می‌شود؛ چنان كه وقتی پيروان حضرت مسيح(ع) ديدند كه ايشان معجزاتی دارد و اخبار غيبی می‌آورد، او را تا حد خدايی بالا برده‌اند
اين مدرس دانشگاه با بيان اين‌كه در قرآن كريم به مواردی از غلو درباره انبياء الهی(ع) و خود پيامبر اكرم(ص) اشاره شده است، اظهار كرد: در يكی از اين موارد آمده است كه مثلاً عده‌ای از پيامبر می‌خواسته‌اند كه كو‌ه‌ها را جابجا كند، از آسمان فرشته بياورد، گنج‌های زمين را آشكار كند و موارد متعدد ديگر.
وی ادامه داد: خداوند در قرآن در پاسخ به اين افراد می‌گويد: «...قُلْ سُبْحَانَ رَبِّی هَلْ كُنتُ إَلاَّ بَشَرًا رَّسُولًا؛ بگو پاك است پروردگار من آيا [من] جز بشرى فرستاده هستم»(اسراء/93). در همين موارد، زمينه‌های مبارزه با تفكر غاليانه وجود دارد، در صورتی كه پيامبران اهل معجزه بودند و می‌توانستند معجزه كنند.
پژوهشگر و مدرس عرفان اسلامی با اشاره به اين‌كه همه پيامبران معجزاتی آورده‌اند، اظهار كرد: در نهج‌البلاغه آمده است كه برخی از مشركان از پيامبر اكرم(ص) معجزه طلب كردند و پيامبر درختی را امر به حركت كرد و درخت نيز از امر او اطاعت كرد، ولی مشركان و كافرانی كه به دنبال حقيقت نبودند، به انكار می‌پرداختند.
وی ادامه داد: پيامبران اهل اعجاز بودند و خود قرآن می‌فرمايد «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّیَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ؛ و قطعا پيش از تو [نيز] رسولانى فرستاديم و براى آنان زنان و فرزندانى قرار داديم و هيچ پيامبرى را نرسد كه جز به اذن خدا معجزهاى بياورد براى هر زمانى كتابى است»(الرعد/38). البته هر اعجازی كه پيامبران صورت می‌دهند، به اذن الهی است، نه اين‌كه مستقلاً و در عرض خداوند به اعجاز بپردازند.
وی با بيان اين‌كه به هر حال غلو هميشه بوده است، خاطرنشان كرد: در زمان امام صادق(ع) هم معاندين و مشركين و دهريونی مثل ابن‌ابی‌العوجاء وجود داشتند كه با مغالطه و تخريب ذهنيت ديگران در اوج مخالفت با دلايل مشهود و آشكار امام قرار داشتند و هم غلاتی وجود داشتند كه ائمه اطهار(ع) را در حد خدايی می‌بردند كه امام صادق(ع) نيز به مبارزه با اين برخورد آنان می‌پرداختند.