گردش مالي دارويي كشور به بيش از 2 هزار ميليارد تومان در سال مي‌رسد
داروساز يا داروفروش؟
جام جم آنلاين: هنوز هم در كشور ما داروسازي تا حدي در حاشيه مانده است. حتي بسياري نمي‌دانند داروسازان مدرك دكتري دارند.اين مساله بازتابي از نگاه جامعه به داروسازان است. متاسفانه در كشور ما انتظاري كه از يك نسخه پيچ مي‌رود با داروساز يكي است. روز داروساز فرصت خوبي است تا يادآوري كند نقش و جايگاه داروسازان مي‌تواند بسيار متفاوت با وضع كنوني باشد.

بدون ترديد مي‌توان گفت تقريباً خانواده‌اي در كشور نيست كه به طور روزانه مصرف‌كننده دارو نباشد. دارو در نظام سلامتي مردم جايگاه ويژه‌اي دارد. به همين علت بايد به دارو مثل نان و آب به عنوان يك مساله ملي نگاه شود. سالانه ميليون‌ها دلار صرف خريد انواع مواد موثره و جنبي لازم براي ساخت و تهيه دارو مي‌شود و گردش مالي دارويي كشور به بيش از 2 هزار ميليارد تومان در سال مي‌رسد.اين حجم بالاي دارو كه مستقيم با سلامت مردم در ارتباط است نياز به كساني دارد كه از آن مراقبت كنند. اين وظيفه بر عهده داروسازان است.

دارو، صنعتي مستقل

صنعت دارويي كشور مانند بسياري صنايع ديگر پس از انقلاب دچار تغيير و تحولات جدي شد. تا پيش از انقلاب توليد دارو در شركت‌هاي ملي ضعيف بود و اگر هم دارويي توليد مي‌شد تحت ليسانس در كمپاني‌هايي با مديريت خارجي صورت مي‌گرفت. از سوي ديگر واردات دارو يا مستقيم توسط بنگاه‌هاي خارجي انجام مي‌شد يا به طور غيرمستقيم توسط شركت‌هاي داخلي كه سرمايه‌گذار اصلي آنها خارجي بود، صورت مي‌گرفت. با خروج خارجيان پس از پيروزي انقلاب، اين صنعت هم دچار تحول اساسي شد و «خودكفايي در توليد دارو» محور صنعت داروسازي كشور قرار گرفت. هم اكنون 55 كارخانه فعال داروسازي در كشور وجود دارد كه اين كارخانه‌ها انواع داروها را با شكل‌هاي مختلف توليد مي‌كنند و توانسته‌اند كه افزايش ميزان توليد عددي داروي مورد نياز كشور را از ۲۵ درصد پيش از انقلاب به بيش از ۹۷ درصد برسانند.

روزي براي داروسازان

زكرياي رازي بزرگمردي است كه اعتبار نامش در تاريخ دانش بشري همواره ياد‌آور نگرش اصيل همه‌ دانشمندان اسلامي به ارزش مقوله‌ تحقيق و تجربه بوده و هست. آثار كم نظيري چون الحاوي و طب‌المنصوري كه در قرون متمادي به عنوان مرجع آموزش پزشكان و دانشمندان در سراسر جهان معتبرترين كتب مورد استناد بوده‌اند، خود يادگار دوران رشد و شكوفايي علم و پژوهش در گهواره‌ تمدن ايراني اسلامي هستند. 5 شهريورماه زادروز حكيم محمدبن زكرياي رازي است كه روز داروسازي نامگذاري شده است.

روز داروسازي هم ياد‌آور مجدد عظمت علمي ايرانيان در تاريخ بشري است و هم نويددهنده توسعه روزافزون تلاش‌هاي تحقيقاتي داروسازان پژوهشگر و دانشمند كشورمان. امروز ما درحالي جايگاه داروسازي و رازي بزرگ را گرامي مي‌داريم كه پژوهشگران كشور در حوزه‌هاي مختلف علم بويژه در حوزه علوم پزشكي و بالاخص در عرصه علوم دارويي توفيقات چشمگيري به دست آورده‌اند.

در آستانه انتخاب

هر ساله در اين روزها تعداد زيادي داوطلب كنكور انتخاب رشته كرده و در انتظار اعلام نتايج آن هستند كه يكي از رشته‌هاي محبوب آنها داروسازي است.

دوره تحصيل براي رشته داروسازي يك تا يك سال و نيم كمتر از پزشكي است. تا دو، سه سال پيش علوم پايه داروسازي ٢سال و نيم بود ولي ازچند دوره پيش علوم پايه دارو ٢ ساله شده است. پس اگر شاگرد درس‌خوان باشيد طول دوره تحصيل ۵ سال و نيم بيشتر طول نمي‌كشد. اگر باز هم اهل درس باشيد بعد از فارغ‌التحصيلي بدون گذراندن دوره سربازي نيز مي‌توانيد در امتحانات تخصصي شركت كنيد؛ تخصص‌هايي نظير داروسازي باليني، داروسازي هسته‌اي، فارماكوگنوزي، داروسازي صنعتي، آرايشي ـ بهداشتي، شيمي دارويي، فارماكولوژي، سم‌شناسي و...

دوره تحصيل داروسازي نيز با پزشكي متفاوت است و مانند دانشجويان اكثرا بايد سر كلاس‌هاي دانشكده بنشينيد. دانشجويان داروسازي با پاس كردن 120 واحد مي‌توانند بعد از معرفي به انجمن داروسازان و دريافت كارت انجمن در داروخانه‌ها به عنوان قائم مقام مشغول كار شوند و كسب درآمد و تجربه كنند. البته بسياري از اساتيد معتقدند اكثر كساني كه اين كار را مي‌كنند نمره و درس را فراموش مي‌كنند، چون اكثرا مي‌بينند كه چندان از معلوماتشان نمي‌توانند در داروخانه استفاده كنند به همين علت هم درس‌ها را براي رفع تكليف مي‌خوانند.

اگر داروساز موفق به كسب امتياز تاسيس داروخانه شخصي بشود كه در شهرهاي بزرگ بسيار سخت است يا بتواند امتياز داروخانه‌اي را بخرد تازه مشكلاتش شروع مي‌شود. خريد اقلام دارويي كه خودش داستاني دارد. هميشه بايد تمامي داروها وجود داشته باشد و الا مريض اگر چند بار بيايد داروخانه و ببيند داروهايش كامل وجود ندارد احتمالا ديگر مراجعه نخواهد كرد. يك فرق پزشك و داروساز هم همين نكته است. معمولا براي بيمار تفاوتي نمي‌كند كه دارو را از كدام داروخانه تهيه كند، اما اين‌كه به كدام پزشك مراجعه كند برايش مهم است.

توجه به تاريخ مصرف هم جاي خود را دارد. از اينها كه بگذرد، بيمه‌ها مشكل اساسي ديگر هستند. قرارداد بستن با انواع سازمان‌هاي بيمه‌گر و قبول كردن انواع شرايط آنها يك طرف و بعد هم بد قولي آنها در پرداخت حق بيمه‌ها يك طرف؛ گاهي 4 تا 5 ماه اين پرداخت‌ها به تعويق مي‌افتد. ضمن اين‌كه هر ماه هم معمولا مقداري از طلب را به بهانه‌هاي مختلف كم خواهند كرد.

مساله بعدي پرسنل داروخانه است. براي يك داروخانه داشتن پرسنل كاري خوب بسيار مهم است. اگر خود داروساز مسوول فني داروخانه باشد وقت آزاد بسيار كمي خواهد داشت پس كمتر مي‌تواند به مسافرت برود.

آموزش نامطلوب

در يك نظام مناسب سلامت رشته داروسازي بايد بتواند نيازهاي ملي را برآورده كند و نظام آموزشي نيز به تعداد مناسب متخصصان اين رشته را تربيت كند، اما متاسفانه يكي از مهم‌ترين مشكلات نظام آموزش داروسازي ناهماهنگي ميان نياز كشور و تربيت داروساز در نظام آموزشي كشور است. طبيعتا نظام آموزشي داروسازي بايد بر اساس نيازهاي كشور ورودي خود را تنظيم و كيفيت محصول انساني خود را تعريف كند.

مشخص شدن اين‌كه چه انتظاراتي از داروساز در كشور داريم و در چه موقعيت‌هايي قرار است از اين افراد بهره‌برداري كنيم بايد به طور مناسب در نظام سلامت كشور تعريف شود.

نكته: در يك نظام مناسب سلامت، رشته داروسازي بايد بتواند نيازهاي ملي را برآورده كند و نظام آموزشي نيز به تعداد مناسب متخصصان اين رشته را تربيت كند، اما متاسفانه يكي از مهم‌ترين مشكلات نظام آموزش داروسازي ناهماهنگي ميان نياز كشور و تربيت داروساز در كشور است
طي سال‌هاي گذشته موضوع كيفيت در آموزش و جامعه‌نگر كردن آموزش گروه علوم پزشكي در كشور مطرح بوده است تا فارغ‌التحصيلان در حين تحصيل با مشكلات جامعه آشنا شده و مهارت‌هاي لازم را بياموزند. رشته داروسازي نيز از اين مقوله مستثني نبوده است.

90 درصد دانشجويان داروسازي پس از فارغ‌التحصيلي در داروخانه مشغول به كار مي‌شوند و در واقع داروخانه به عنوان محل اصلي ايفاي نقش اين دانشجويان است و آنها بايد بتوانند مهارت‌هاي لازم را براي فعاليت در اين مكان بيابند.

در همين راستا بحث تغيير در برنامه آموزش داروسازي سال 84 به صورت نهايي تدوين شد و از سال تحصيلي 85 اجرا شد. در برنامه قبلي به‌رغم اين‌كه سعي مي‌شد دانش روز منتقل شود، اما مهارت‌هاي باليني به دانشجويان آموخته نمي‌شد و آنها نمي‌توانستند به ابزار مهارت مسلح شوند، به تبع آن دانش نيز به درستي منتقل نمي‌شد. يكي از نكات مهم اين تغيير برنامه افزايش ساعات كارآموزي و كارورزي در داروخانه‌ها و بخش‌هاي آموزشي است.

در برنامه جديد آموزشي، دانشجويان داروسازي در ترم‌هاي پاياني در عرصه بخش‌هاي آموزشي بيمارستان و داروخانه‌ها مهارت‌هاي باليني و چگونگي رو در رو شدن با بيمار و ساير حرفه‌هاي پزشكي را فرا مي‌گيرند.

از همين رو دانشجويان بايد حدود 600 ساعت در داروخانه و 600 ساعت در بخش‌هاي آموزشي بيمارستان كارآموزي بگذرانند تا با مهارت‌هاي لازم به عنوان مشاورين علوم دارويي دست پيدا كنند.

البته مهم‌ترين مشكل دانشكده‌ها در اين خصوص، كمبودهاي فني و امكانات داروخانه‌هاي شهري و بيمارستاني است و با توجه به اين‌كه پيش از اين دانشكده‌هاي داروسازي از سيستم بيمارستاني جدا بودند، هماهنگي با بيمارستان‌هاي تابعه دانشگاه‌ها نيز كمي كار آموزش را سخت مي‌كند.

با وجود اين به نظر مي‌رسد در شرايط فعلي هماهنگي كاملي در تربيت دانشجو وجود ندارد. در واقع تحولات بازار دارويي نظام آموزشي را تحت تأثير قرار مي‌دهد. 8 سال پيش كشور شاهد افزايش چشمگير عرضه داروساز نسبت به تقاضاي موجود شد كه اين امر موجب شد قيمت كار داروساز در بازار كار بشدت افت كند و فارغ‌التحصيلان به بازار كار كمتر وارد شوند و كشور با نوعي كمبود داروساز مواجه شود، اما در 5 ـ 4 سال اخير سياست دارويي كشور در مورد داروهاي وارداتي تغيير كرد و دوباره مراكز و دفاتر شركت‌هاي دارويي خارجي در ايران فعال شده‌اند و در كنار مراكز تك نسخه‌اي اين شركت‌هاي دارويي خارجي نيز تعداد زيادي داروساز را جذب كرده‌اند كه اين كار تعادل عرضه و تقاضاي داروساز را بشدت دچار اختلال كرد. در صورتي كه اگر اين كار بر اساس يك سياست درازمدت صورت مي‌گرفت نظام آموزشي مي‌ت وانست برنامه‌ريزي بهتري درخصوص تعداد دانشجويان اين رشته داشته باشد.

داروساز يا داروفروش

شكي نيست كه در شرايط كنوني، حرفه داروسازي در ايران از شأني درخور جايگاه شايسته خود برخوردار نيست. همواره در ايران به داروخانه به چشم يك سوپر ماركت نگاه مي‌شود نه يك مركز درماني! هر چند تا زماني كه داروسازان ما در داروخانه‌ها نقش چندان متفاوتي با يك فروشنده ساده را ندارند بايد انتظار داشت تا مردم نيز چنين تصوري داشته باشند. در حقيقت جايگاه داروساز در داروخانه هيچگاه در كشور ما تعريف نشده است و تا اين مساله روشن نشود نبايد انتظار داشت براي سلامت بيماران معجزه‌اي رخ دهد، هر چند ممكن است به ظاهر به حال داروسازان مفيد باشد، اما بسياري از آنان نيز رضايتي از اين مساله ندارند و ترجيح مي‌دهند به جاي فروشندگي به كاري بپردازند كه روزگار جواني خود را صرف آموختن آن كرده‌اند.

برخي از داروسازان كشور ما كه در داروخانه مشغول به كار هستند، به كسب درآمد از محل فروش دارو به جاي فروش خدمات تن داده‌اند و برخي ديگر نيز مجبور شده‌اند كه به چنين شرايطي تن دهند. شايد علت امر اين باشد كه هنوز بستر فرهنگي و سازوكارهاي قانوني لازم براي كسب درآمد داروسازان از محل فروش خدمات حرفه‌اي نظير ارائه آموزش‌ها و مشاوره‌هاي تخصصي به بيماران و اعضاي تيم سلامت در رابطه با مصرف موثر و ايمن دارو و راهنمايي بيماران در مورد خوددرماني و ده‌ها خدمت حرفه‌اي ديگر وجود ندارد

در مقابل تحول نقش داروساز از تهيه‌كننده و فروشنده دارو به عرضه‌كننده خدمات فني و حرفه‌هاي تخصصي در زمينه دارو ساليان سال است در كشورهاي پيشرفته جهان به‌وقوع پيوسته است.

همين تحول است كه در اين كشورها، داروسازان را به عنوان يك عنصر اصلي تيم سلامت مطرح كرده است. در اين بستر داروساز نيز خدمت ارائه مي‌كند و ديگر تنها فروشنده كالا نيست.

به‌نظر مي‌رسد در كشور ما نيز بايد چنين اتفاقي رخ دهد، مشروط بر اين‌كه داروسازان نيز خود اين موضوع را بخواهند.

علي اخوان بهبهاني ‌/‌ جام‌جم‌