جام جم آنلاين: يكي از آثار به جا مانده از حضرت امام خميني(ره) ديوان اشعار ايشان است كه در 6 فصل غزليات، رباعيات، قصايد، مسمط، ترجيع بند و اشعار پراكنده پس از رحلت ايشان منتشر شد و ميزان توانايي و ذوق سرشار ادبي آن حضرت شگفتي و توجه بسياري از مردم و اهل قلم را به خود جلب كرد.
امام خميني(ره)‌ در حالي كه بار سنگين رسالت و رهبري انقلاب اسلامي و جامعه ايران را به دوش مي‌كشيدند و به دنبال پرتوافشاني توحيد، عدل، آزادي، برابري و برادري در سراسر جهان بودند، گاهي كه فراغتي مي‌يافتند با زبان شعر، حديث درد و فراق را با دلدار يگانه باز مي‌گفتند كه بخش‌هايي از آن در ديوان ايشان به خوبي و به كمال نمود يافته است.

اين كه مقصد و مقصود امام(ره) شعر و شاعري نبوده بر كسي پوشيده نيست، اما اين نكته هم قابل تذكر است كه در شعر و بويژه غزل‌ امام روح‌الله مي‌توان جلوه‌اي از جلوه‌هاي روح بلند و متعالي ايشان را رصد كرد و به عبارتي او هرگز شاعر و قافيه‌‌انديش نبوده و به قول مولانا هرگاه خون در درونش جوشش كرده از شعر بدان رنگي داده است.

اما آثار منظوم آن حضرت را وجوهي است كه مي‌تواند بعضي از آن در اين مجال مورد بحث قرار گيرد؛ از قبيل تعابير و اصطلاحات، سبك و شيوه آنها و تاثير از شاعران پيشين و عارفان متقدم و نظاير اين عناوين كه بحث تفصيلي در هر يك مجال و فرصتي گسترده مي‌طلبد.

انس و الفت با بزرگان ادبيات

در همين رابطه دكتر محمدرضا سنگري شاعر و پژوهشگر با تاكيد بر اين كه امام(ره) نه داعيه شاعري داشته و نه به صورت جدي به شعر سرودن مي‌انديشيدند، مي‌گويد: اشعار حضرت امام(ره)‌ وجوهي چندگانه دارد؛ نخست آن كه ايشان از غزلسرايان بزرگ ايران، بويژه حافظ الهام گرفته‌اند و انس و الفتي هم با آثار مولانا وسعدي داشته‌اند.

در ارتباط با اين نكته‌اي كه سنگري مطرح مي‌كنند يعني انس و الفت با آثار معنوي پيشينيان مي‌توان نمونه‌هايي را ذكر كرد. به عنوان مثال مولانا جلال الدين محمد بلخي مي‌گويد:

آن يوسف خوش عذار آمد

وان عيسي روزگار آمد

و در همين حال و هوا حضرت امام(ره) مي‌گويد:

كوتاه سخن كه يار آمد

با گيسوي مشكبار آمد

استاد سخن سعدي هم يكي ديگر از شاعراني است كه سنگري در سخنانش به آن اشاره مي‌كند. سعدي در بيتي مي‌گويد:

شادي به روزگار گدايان كوي دوست

بر خاك ره نشسته به اميد روي دوست

امام(ره) هم مي‌گويد:

عمري گذشت و راه نبردم به كوي دوست

مجلس تمام گشت و نديدم روي دوست

در اين نمونه‌ها رويكرد عرفاني جلوه‌اي ويژه به كلمات و واژه‌ها بخشيده است و در اين رابطه محمدرضا سنگري اين‌گونه سخنانش را ادامه مي‌دهد: شعر و رويكرد عرفاني امام(ره) به نوعي گزارش تجربه‌هاي عارفانه ايشان است و شايد بتوان گفت گزارشي از سفر دروني به سمت محبوب است و ايشان كشف و شهودهاي عارفانه خود را با بياني شاعرانه ارائه كرده‌اند.شايد براي اين نكته سنگري، اين بيت شاهد مثال خوبي باشد هنگامي كه امام تاكيد مي‌كند نبايد فريب ظاهر دوست و امور دنيوي را خورد و معنا و مفهوم در لايه‌هاي عميق‌تري خودش را در اين بيت اين‌گونه نشان مي‌دهد:

با عاقلان بگو كه رخ يار ظاهر اوست

كاوش بس است اين همه در جستجوي دوست

سبك شعري

اما سبك شعري حضرت امام(ره) هم از جمله نكات قابل تامل در بررسي ديوان شعر ايشان است و قطعا از نظر تخصصي بايد ميان محتوا و فرم و سبك، ارتباطي منطقي برقرار باشد تا بتوان بر تاثيرگذاري بيشتر سخن افزود.

مصطفي محدثي‌خراساني شاعر و سردبير مجله تخصصي شعر و عضو شوراي شعر و ترانه سازمان صداوسيما با بيان اين كه زبان شعري امام(ره) به غزل‌هاي سبك عراقي گرايش دارد، اين سبك و ويژگي‌هاي زباني را ظرفي مناسب براي محتواي عرفاني معرفي مي‌كند كه حضرت امام(ره) توانسته‌اند به خوبي از آن بهره ببرند.

محدثي خراساني مي‌گويد: ايشان در اكثر شعرهايشان و بويژه غزلياتشان از برون به درون و از سطح به عمق حركت مي‌كنند كه اين‌ نوع پرداخت شعري، ابزاري براي رسيدن به حقيقت محسوب مي‌شود.

او معتقد است كه رباعيات بنيانگذار كبير انقلاب اسلامي هم در نهايت انسان را به شناخت جهان و هستي دعوت مي‌كند.

همان‌طور كه محدثي خراساني اشاره مي‌كند شعر امام(ره)‌ از نظر شيوه همان سبك عراقي است و آن حضرت به همان سياق سخن گفته و به پيروي سخنوران سبك عراقي پرداخته است.

نوآوري و اصالت در كنار هم

اما اين پيروي، دليل و مانعي براي نوآوري مضموني و زباني ايشان نبوده و در شعر امام(ره)‌ برخي كلمات و واژه‌ها وجود دارند كه متاثر از زبان امروز و ادبيات معاصر است مانند كلمات وابسته و پناهنده در اين بيت:

محقق: علماي مذهبي در تاريخ ادبيات ايران، جريان و شاخه‌اي سترگ از شعر فارسي را به خود اختصاص داده‌اند و معمولا آثاري كه آفريده‌اند در گروه بهترين و قوي‌ترين اشعار ادبيات فارسي قرار دارد
وارستگان به دوست پناهنده گشته‌اند

وابسته‌اي چو من به جهان بي‌پناه شد

يا اگر بخواهم مثالي ديگر ذكر كنم مي‌توان به كلمه شكوفا در بيت زير اشاره كرد كه به اين شكل در كلام قدما ديده نمي‌شود:

نوبهار آيد و گلزار شكوفا گردد

بي‌گمان كوتهي عمر خزان خواهي ديد

اما نكته ظريف ديگري كه محدثي خراساني به آن اشاره مي‌كند چرايي گرايش مردم به خوانش اشعار امام(ره) است. او مي‌گويد: مردم شعر امام(ره) را دوست دارند چرا كه جداي از حس احترام و علاقه فراوان به اين شخصيت بزرگ و تاثيرگذار، مردم هنگامي كه غزل‌هايي عاشقانه و عارفانه را از زبان يك فقيه و مرجع تقليد عالي مرتبه مي‌شنوند و مي‌خوانند براي آنها نوعي خلاف‌آمد است و جاذبه ايجاد مي‌كند. در همين رابطه نگاهي به آمار نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران كه بتازگي و در ارديبهشت برپا شد مي‌كنيم كه گواهي مي‌كند در غرفه موسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام خميني(ره) يكي از كتاب‌هاي پرفروش كه مورد استقبال مردم قرار گرفته همين ديوان اشعار ايشان است.

از سوي ديگر برخي كارشناسان، شعر امام(ره) را در گروه آثاري قرار مي‌دهند كه مرتبط با عالمان ديني است و در تاريخ ادبيات هم ريشه‌اي كهن دارد. يكي از اين كارشناسان جواد محقق است كه مي‌گويد: شعر امام خميني(ره)، در ادامه آثار شاعران حوزوي سروده شده و از سبك شعري عالمان ديني پيروي كرده است.

او ادامه مي‌دهد: علماي مذهبي در تاريخ ادبيات ايران، جريان و شاخه‌اي سترگ از شعر فارسي را به خود اختصاص داده‌اند و معمولا آثاري كه آفريده‌اند در گروه بهترين و قوي‌ترين اشعار ادبيات فارسي قرار دارد.

اين نكته را هم بايد در اين زمينه يادآور شد كه ادبيات ما به شيوه‌اي اعجاب‌انگيز با متون ديني و اسلامي پيوند دارد تا آنجا كه به واقع نمي‌توان بدون شناخت عميق مذهبي، درك صحيحي از شعر فارسي داشت.

به خاطر دارم كه استاد جليل تجليل همواره در كلاس‌هايش بر اين نكته تاكيد مي‌كرد كه تمامي نامداران و چهره‌هاي جهاني و سرشناس شعر فارسي در درجه اول عالمان ديني زمانه خودشان بوده‌اند و ارجاع به آيات، احاديث و روايات ائمه اطهار و منابع ديني كه در سطر به سطر شعرهاي آنها مشاهده مي‌شود بيانگر عمق معرفت و شناخت آنها از علوم ديني بوده است.

در همين رابطه امام در غزليات خود مي‌فرمايد:

همه جا منزل عشق است كه يارم همه جاست

كور دل آن كه نيابد به جهان جاى تو را

در اين بيت آيه شريفه (فأينما تولّوا فثمّ وجه الله) (سوره بقره/ ۱۱۵) به صورت تلميحى مورد اشاره حضرت امام(ره)‌ قرار گرفته است و در شهر ايشان تجلى‌يافته و با ظرافتي شاعرانه به نوعي مي‌توان گفت امام تفسيري از اين آيه ارائه مي‌كنند.

ايشان در جاي ديگر مي‌گويند:

من به يك دانه به دام تو به خود افتادم

چه گمان بود كه در ملك جهان دامم نيست

كه اين بيت هم ارجاعي به داستان آدم و حوا دارد كه از درخت ممنوعه تناول مي‌كنند و نمونه‌هايي از اين دست در شعر حضرت امام(ره) فراوان وجود دارد.

در واقع مي‌توان گفت شعر امام(ره) در جايگاه يك عالم و فقيه بزرگ در واقع سخني مرجع است كه هرگز سر مويي از مرز آيين و حدود و احكام شريعت و بيان شاعرانه آنها كوتاه نمي‌آيد و حتي در برخي موارد صوفيان و مدعيان رياكار را مورد انتقاد قرار مي‌دهد:

از صوفي‌ها صفا نديدم هرگز

زين طايفه من وفا نديدم هرگز

زين مدعيان كه فاش اناالحق گويند

با خودبيني فنا نديدم هرگز

تاثيرگذاري امام (ره) بر شاعران و نويسندگان

اما شخصيت امام خميني(ره) هم در ميان شاعران و نويسندگان، بازتابي فراگير و شگفت‌انگيز داشته و شاعران در چند دهه گذشته و بويژه پس از ارتحال آن حضرت به سرايش آثاري پرداخته‌اند. در اين رابطه پرويز بيگي حبيب آبادي مجموعه‌اي مستقل و پژوهشي با نام «فرهنگ توصيفات امام خميني(ره) در شعر شاعران معاصر» را گردآوري كرده است. او در همين رابطه مي‌گويد: انقلاب اسلامي، علاوه بر تاثيرات جغرافيايي و سياسي در كشور و در سطح منطقه، دگرگوني‌هايي را در حوزه ادبي هم ايجاد كرد و اين تاثير در حوزه شعر كشورمان نيز اتفاق افتاد و به تعبير رهبر معظم انقلاب، ثروتي ملي را براي بيان انديشه‌ها فراهم آورد كه نقطه عطف و محور اصلي آن، شخصيت و آثار امام خميني(ره) است.

بيگي حبيب‌آبادي ادامه مي‌دهد: شخصيت ايشان و يادگارهاي مكتوبي كه از ايشان به جا مانده در سال‌هاي گذشته بشدت مورد توجه شاعران قرار گرفته و مي‌توانم ادعا كنم كه بيشترين تاثير را بر شبكه ذهني و زباني شاعران انقلاب داشته‌ است. او درباره اين شبكه تداعي‌ها مثال‌هايي مي‌آورد و مي‌گويد: امام خميني(ره) در آثار شاعران ايراني در دوره‌اي 20 ساله به عنوان رهبر، فرمانده، مراد، مبارز، آرمان‌گرا، ژرف‌نگر و آينده‌نگر مطرح مي‌شود و شاعري بزرگ همچون روانشاد طاهره صفارزاده، امام خميني(ره)‌ را در شعري حماسي با عنوان معلم بيداري معرفي مي‌كند.

اما شايد بتوان در ادامه سخنان بيگي حبيب آبادي و به عنوان پايان‌بندي اين مقاله اين نكته را ذكر كرد كه مهم‌ترين تاثير حضرت امام خميني(ره) در عرصه هنر و ادبيات، خاصه شعر امروز ايران، برانگيختن اهل قلم براي مبارزه با فساد و استعمار و ظلم‌ستيزي در جهان باشد كه تحولي ژرف و عميق به وجود آورد و نتايج آن را امروز در ديگر كشورها هم مي‌توانيم مشاهده كنيم.

سينا علي‌محمدي
گروه فرهنگ و هنر