رُوِیَ عَنِ الصّادق (علیه‌السلام) قال: إِذَا أَوَیْتَ إِلَی فِرَاشِکَ فَانْظُرْ مَا سَلَکْتَ فِی بَطْنِکَ وَ مَا کَسَبْتَ فِی یَوْمِکَ وَ اذْکُرْ أَنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَنَّ لَکَ مَعَاداً. (1)
ترجمه: آنگاه که در بسترت مأوا می‌کنی دقّت کن که امروز از چه چیزهایی بهره گرفتی و چه چیزی گرد آوردی و به یاد بیاور که می‌میری و قیامتی هم داری که آنجا باید حساب پس بدهی.
شرح حدیث: روایت از امام صادق(صلوات‌الله علیه) منقول است که حضرت فرمودند: «آنگاه که در بسترت مأوا می‌کنی»؛ این کنایه است از شب که انسان معمولاً استراحت می‌کند و کارهای روزانه‌اش تمام می‌شود و می‌خواهد بخوابد. «إِذَا أَوَیْتَ إِلَی فِرَاشِکَ»، آنگاه که در بسترت مأوا می‌کنی، «فَانْظُرْ مَا سَلَکْتَ فِی بَطْنِکَ»؛ آنجا دقّت کن ـ تعبیر به‌نظر یعنی دقّت ـ بررسی کن که چه در شکمت کردی.
این هم کنایه است؛ یعنی امروز از امور دنیایی از چه چیزهایی بهره گرفتی؛ «مَا سَلَکْتَ فِی بَطْنِکَ» یعنی از چه چیزهایی بهره گرفتی؛ از صبح که بلند شدی تا حالا از چه چیزهایی بهره گرفتی؟ این یک فکر. فکر دوم، «وَ مَا کَسَبْتَ فِی یَوْمِکَ»؛ امروز چه به دست آوردی؟ چه چیزی گرد آوردی؟ این هم فکر دوم؛ هم آنهایی را که مصرف کردی و هم آنهایی را که به دست آوردی، فکرش را بکن. چه چیزی مصرف کردی؟ چه چیزی به دست آوردی؟
ما یک محاسبه سالانه داریم که معمول است و آن هم نسبت به دخل‌وخرج‌هاست. امام صادق (علیه‌السلام) محاسبه یومیه و روزانه را مطرح کرده‌اند. می‌گویند شب که شد، دخل‌وخرج‌هایت را حساب کن. اولی خرج بود «مَا سَلَکْتَ فِی بَطْنِکَ» دومی هم دخل بود «مَا کَسَبْتَ فِی یَوْمِکَ». دخل و خرج‌های امروزت را حساب کن.2چیز هم بعدش می‌گویند که فکر کن. وقتی دخل و خرج‌ها را کرد[که] چه چیزهایی را مصرف کردی و چه چیزهایی را هم به‌دست آوردی، از کجا بود، حالا بعد «وَ اذْکُرْ أَنَّکَ مَیِّتٌ». تو می‌میری! وقتی دخل و خرج‌هایت را حساب کردی، بعدش این فکر را بکن و به یاد بیاور که می‌میری.
اینجا تعبیر به «وَ اذکُر» می‌کند؛ یعنی این مسئله‌ای نیست که من بخواهم به تو بگویم که می‌میری بلکه خودت می‌دانی که می‌میری، اما یادت رفته است. «ذکر» یعنی یاد‌آوری؛ یعنی آدم یک چیزی را می‌دانسته و فراموش کرده، لذا می‌گوید به یادت بیاور. مُردن یک امر وجدانی است؛ اما امروز مثل اینکه مُردن یادت رفته بود! چه چیزهایی خوردی؟ چه چیزهایی بردی؟ «وَ اذْکُرْ أَنَّکَ مَیِّتٌ». اول به یادت بیاور که می‌میری، دوم «وَ أَنَّ لَکَ مَعَاداً»؛ تو قیامت هم داری که آنجا باید حساب پس بدهی.یک محاسبه روزانه بسیار ساده را امام صادق (ع) می‌فرمایند که هر کس باید این محاسبه را انجام دهد.
وقتی رفتی در بسترت، آنجا این یادت نرود که امروز چه خوردی؟ چه بردی؟ چه چیزهایی را مصرف کردی؟ چه چیزهایی را به دست آوردی؟ از کجا آوردی خوردی؟ خیلی روشن و ساده‌اش کردم. بعد هم این دو چیز یادت نرود؛ یک: می‌میری، دو: قیامت هم داری که باید حساب هم پس بدهی. این غیر از آن حساب سالانه است. همین برای انسان نقش سازندگی دارد.

پی‌نوشت:
1) بحارالانوار، ج 68، ص 267

آیت‌الله مجتبی تهرانی