هر ساله با بازگشايي مدارس بحث كهنه، اما حياتي بهداشت مدارس مطرح مي‌شود و مسوولان وعده‌هاي شيريني براي بهبود اوضاع مي‌دهند و در پايان سال تحصيلي نيز با گلايه از نبود بودجه و امكانات توجيهي براي عدم تحقق وعده‌هاي خود مي‌آورند تا چند روز ديگر حدود 14 ميليون دانش‌آموز كشور به استقبال سال تحصيلي جديد خواهند رفت. اين موضوع بهانه‌اي است تا نگاهي جدي‌تر به بهداشت مدارس داشته باشيم.
مدرسه به عنوان يك ساختار اجتماعي، براي آموزش، محيطي را فراهم مي‌نمايد كه كودك در آن سال‌هاي حساس زندگي خود را سپري مي‌كند. هنگامي كه كودك، دبستان را آغاز مي‌كند 6 سال از عمرش گذشته است و از محيط خانه به واحد اجتماعي مدرسه وارد و با محيط و خطرات تهديدكننده سلامتي، تماس بيشتري پيدا مي‌كند. به اعتقاد كارشناسان بهداشت، بيماري جسمي يا روحي دانش‌آموزان فقط يك فرد را تهديد نمي‌كند، بلكه آينده جامعه را به خطر مي‌اندازد و به همين دليل رعايت بهداشت در مدارس مي‌تواند تضمين‌كننده سلامت جامعه باشد. دانش‌آموزان دوره‌هاي مختلف رشد و دوره‌هاي حساس زندگي را طي مي‌كنند، بنابراين هر گونه غفلت از سوي والدين، دانش‌آموزان، معلمان و مربيان، بهاي سنگيني را از نظر مادي و معنوي به جامعه تحميل مي‌كند. آموزش بهداشت در مدارس از وظايف خطيري است كه در درجه اول به عهده معلمان و مربيان و در درجه دوم به عهده والدين كودكان است.
اما به نظر مي‌رسد بهداشت مدارس از اولويت چندان بالايي در آموزش و پرورش برخوردار نيست و همواره تحت‌الشعاع ساير مسائل و موضوعات قرار گرفته است.
مهم اما سرگردان
بهداشت مدارس مجموعه اقداماتي است كه به منظور حفظ و نگهداري و بالابردن سطح سلامت جسمي، رواني و اجتماعي دانش‌آموزان سراسر كشور انجام مي‌شود. كودكان پس از 6 ـ 5 سالگي قدم به مدرسه مي‌گذارند و قسمت مهمي از سال‌هاي زندگي خود را كه مصادف با رشد جسمي، عاطفي و رواني آنهاست، در مدرسه مي‌گذرانند، هم چنين برخورد اين دوره سني با زمان سريع و حساس رشد و تكامل جسمي، رواني عاطفي يعني دوران بلوغ از دلايل ديگر اهميت اين دوران است. از سوي ديگر دوران مدرسه، دوران يادگيري و شكل‌گيري عادت‌هاست. بيشتر عادات و طرز تلقي‌ها، براي تمام عمر در اين دوران كسب مي‌شود. همچنين دانش‌آموز به عنوان پذيرنده و انتقال‌دهنده مطالب، مطالب آموزشي را آنچه در مدرسه آموخته به خانه خود منتقل مي‌كند كه اين امر مي‌تواند تاثيرات مثبتي بر خانواده خود نيز داشته باشد.
خدماتي كه در بهداشت مدارس بايد ارائه شود، حداقل داراي 3 بخش اصلي؛ ارائه خدمات بهداشتي، آموزش بهداشت و نظارت بر بهداشت محيط مدارس است.
ماجراي سلامت دانش‌آموزان و بهداشت مدارس در سال‌هاي اخير يكي از موضوعات بحث‌برانگيز ميان كارشناسان و مسوولان وزارتخانه‌هاي بهداشت و آموزش و پرورش است و به نوعي بين اين دو وزارتخانه سرگردان است. براساس تحقيقات انجام شده در سال تحصيلي 87 ـ 86 پيرامون وضعيت سلامت دانش‌آموزان، 5/13 درصد از دانش‌آموزان افزايش وزن دارند و 12 درصد نيز از كاهش وزن و لاغري رنج مي‌برند.
خدمات بهداشتي شامل بينايي‌سنجي، سنجش شنوايي، كنترل قد و وزن، بهداشت دهان و دندان به منظور ارزشيابي سطح سلامت كودكان، بررسي اختلالات رفتاري و عقب‌ماندگي‌هاي تحصيلي دانش‌آموزان، بررسي تغذيه و برنامه‌ريزي تغذيه‌اي در آموزشگاه‌ها، توجه به بهداشت رواني و راهنمايي دانش‌آموزان اوليا و آموزگاران و پيش‌بيني مراقبت‌هاي فوري در صورت وقوع حادثه يا بيماري ناگهاني آموزش بهداشت به دانش‌آموزان در جهت رعايت بهداشت فردي است. البته در برنامه آموزش بهداشت در مدرسه، نه‌تنها آموزش به دانش‌آموزان بلكه به كاركنان مدرسه نيز لازم است. نظارت بر بهداشت محيط مدارس نيز شامل رسيدگي به وضع آب آشاميدني، دفع فاضلاب و زباله، تعداد دستشويي و توالت‌ها، آبخوري‌هاي مدرسه و رعايت نكات بهداشتي براي نظافت آنها و محيط فيزيكي كلاس‌ها مثل ابعاد كلاس، نور، رنگ، تهويه، وضعيت پله‌ها، راهروها ونظاير آن نيز از خدمات بهداشت مدارس است.
كمبود مربي بهداشت
حضور مربي بهداشت داراي تخصص، كليد گشايش بسياري از گره‌هاي ايمني و شكوفايي جسم و روان دانش‌آموزان اين مرز و بوم است. تا نزديك به 3 دهه پيش در تمام 17 استان از مجموع استان‌هاي كشور مدرسه عالي بهداشت مدارس فعاليت داشت. از سال 59 ـ 58 كه اين مدارس به دانشكده بهداشت ـ تحت پوشش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي ـ تبديل شد، مدارس از امكانات مربي بهداشت محروم مانده‌اند، ضمن اين كه در هيچ دانشكده‌اي چيزي به عنوان بهداشت مدارس وجود ندارد. امروز كمبود مربي بهداشت در مدارس كاملا احساس مي‌شود. كمبود مربي بهداشت در مدارس و محدوديت جذب نيرو در آموزش و پرورش و كم‌توجهي وزارت بهداشت وضعيت نابسامان كنوني بهداشت در مدارس را به دنبال داشته است. هرچند با مشاركت وزارت بهداشت در برخي از مناطق خلأ مربي بهداشت در مدارس با رابطان بهداشت پر شده، اما اصل ماجرا همچنان حل نشده باقي‌مانده است.
در حال حاضر 80 درصد مدارس كشور مربي بهداشت ندارند و براساس آمارها، وزارت آموزش و پرورش با كمبود 16 هزار مربي بهداشت مواجه است و با بازنشسته‌شدن مربيان فعلي، مشكلات بهداشتي مدارس دوچندان مي‌شود.
براساس شاخص بهداشت جهاني به ازاي هر 750 دانش‌آموز بايد يك مربي بهداشت وجود داشته باشد ولي در كشور ما براي حدود 14 ميليون دانش‌آموز تنها 3600 مربي بهداشت وجود دارد كه براساس تعريف استاندارد جهاني حداقل بايد به 6 برابر افزايش يابد.
بد نيست بدانيد در برخي از استان‌هاي محروم كشورمان مانند خراسان شمالي و جنوبي، سيستان و بلوچستان، كرمان و خوزستان براي هر 200 هزار دانش‌آموز فقط يك مربي بهداشت وجود دارد. اين در حالي است كه شيوع بيماري‌هاي واگيردار در اين مناطق بسيار بالاست و طبعا درصد ابتلاي دانش‌آموزان در محيط‌هاي آموزشي به مراتب بيشتر است.
هرچند به عقيده بسياري از كارشناسان بهداشت سازمان آموزش و پرورش، زمان آموزش مسائل بهداشتي در مدارس كشور صفر است. آنها معتقدند تمام وقت مربيان بهداشت مدارس صرف معاينه دانش‌آموزان مي‌شود و تنها فرصت آنها براي آموزش مسائل بهداشتي به دانش‌آموزان زنگ‌هاي تفريح است كه در اين فرصت محدود نيز نمي‌توان آموزش مناسبي ارائه داد.
سابقه‌اي 100 ساله
بهداشت مدارس در جهان سابقه‌اي طولاني دارد. اولين اقدام در زمينه بهداشت مدارس مربوط به كشور فرانسه است. اين كشور همراه طرح آموزش علمي خود در سال 1793 ميلادي ماده‌اي را در رابطه با بهداشت مدارس و انتخاب يك نفر پزشك به عنوان مسوول بهداشت مدارس به تصويب رساند. در ايران نيز بهداشت مدارس سابقه‌اي طولاني دارد و به نوعي از اولين اقدامات در راه ايجاد بهداشت و درمان به سبك نوين در ايران است. در سال 1290 شمسي مدارس جديد تاسيس شد و تنها 3 سال بعد از آن يعني در سال 1293 هياتي از پزشكان ايراني و اروپايي مقيم تهران تشكيلاتي به نام مجلس حفظ‌الصحه براي مراقبت بهداشت عمومي به وجود آوردند. در اواخر همين سال دكتر علي‌اكبر خان (اعتمادالسلطنه) به سمت مفتش صحي مدارس منصوب شد.
سال 1314 سازماني به نام «صحيه مدارس» در وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه آن زمان به وجود آمد. اين اداره در سال 1318 ضميمه دانشكده پزشكي تهران گرديد. آيين‌نامه بهداري مدارس در سال 1315 در 2 فصل و 21 ماده تصويب گرديد.
سال 1326 صحيه مدارس، مجددا ضميمه وزارت فرهنگ شد. در سال 1348 سازمان اداره بهداري آموزشگاه‌هاي كل كشور به اداره كل بهداري آموزشگاه‌هاي كشور تغييرنام يافت و در سال 1350 به منظور تربيت نيروي انساني براي اولين بار دوره 2 ساله آموزش مراقبان بهداشت برقرار گرديد. در اسفند 75 اداره كل بهداري آموزشگاه‌ها با تغيير نام به اداره كل بهداشت مدارس، از وزارت آموزش و پرورش جدا و ضميمه وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكي شد.
اقدامات مثبت
با وجود تمامي كمبودها در چند سال اخير اقدامات مفيدي در جهت ارتقاي سلامت دانش‌آموزان برداشته شده است. طرح آهن‌ياري براي دانش‌آموزان دختر در سن بلوغ كه از سال گذشته اجرا شد و هفته‌اي يك بار قرص آهن به آنها داده شد، طرح غربالگري و شناسنامه سلامت براي دانش‌آموزان كلاس اولي كه شناسنامه سلامت دريافت كردند و شناسنامه سلامت ساير پايه‌هاي تحصيلي توسط اكيپ‌هاي بهداشتي آموزش و پرورش و علوم پزشكي در طول سال تحصيلي، توزيع شير در مدارس، طرح بازديد از بوفه‌هاي مدارس، خدمات معاينه بينايي‌سنجي، شنوايي‌سنجي، دندانپزشكي و ساير معاينات پزشكي مورد نظر وزارت بهداشت در حدود 500 مدرسه محروم كشور و برگزاري كارگاه‌هاي آموزش مهارت‌هاي زندگي براي پيشگيري از 7 رفتار پرخطر دانش‌آموزان شامل سلامت روان، اعتياد، سيگار، ايدز، تغذيه، ورزش و آسيب‌هاي عمومي حوادث ازجمله اقدامات مثبتي بوده كه در چند سال اخير صورت گرفته است.
مدارس مروج سلامت
در حالي كه وزارت آموزش و پرورش با مشكلات متعددي مواجه است و عملا نتوانسته مربيان بهداشت مدارس را نيز تامين كند رئيس اداره بهداشت مدارس وزارت بهداشت از اجراي فرم جديد مدارس مروج سلامت خبر مي‌دهد.
دكتر گلايل اردلان با اشاره به مطرح شدن مدارس مروج سلامت با الگوي جديد از حدود يك سال و نيم گذشته مي‌گويد: در فرم قديم اين مدارس با عنوان «مدارس جامع‌نگر» مطرح بودند كه تنها روي مساله پيشگيري از اعتياد در دبيرستان تاكيد داشتند، اما فرم جديد مدارس مروج سلامت تمام پايه‌ها و گروه‌هاي سني را شامل مي‌شود و علاوه بر بحث اعتياد روي تمامي رفتارهاي مرتبط با سلامت تاكيد دارد.
دكتر اردلان با اشاره به تغيير دستورالعمل‌ها و پروتكل‌هاي فرم قديم مدارس مروج سلامت در فرم جديد ادامه مي‌دهد: علاوه بر تغيير دستورالعمل‌ها، ستادهاي كشوري از سطح وزارت بهداشت تا مدرسه تعريف شد.
وي با بيان اين كه با مطرح‌شدن مدارس مروج سلامت، پرونده سلامت مدرسه با كمك وزارت آموزش و پرورش و تمامي دفاتر ذينفع در وزارت بهداشت بازنگري شد، ادامه مي‌دهد: به اين ترتيب چك‌ليست مميزي داخلي مدرسه از طرف وزارت بهداشت در اختيار مدير مدرسه يا هر فردي كه آموزش و پرورش صلاح بداند قرار ميگيرد و براساس آن 8 آيتم ازجمله «آموزش جامع سلامت»، «تغذيه سالم»، «محيط فيزيكي سالم»، «معاينات دوره‌اي دانش‌آموز»، «سرويس‌هاي بهداشتي» و «سلامت رواني دانش‌آموز» مورد بررسي قرار ميگيرد.
به گفته رئيس اداره بهداشت مدارس وزارت بهداشت، بررسي اين 8 موضوع در مدارس مروج سلامت براي اولين بار در كشور اجرا مي‌شود؛ چراكه در گذشته تنها بحث محيط در مدارس مميزي مي‌شد، اما اكنون تلاش مي‌شود كه توانمندي‌هاي محيطي معلمان، دانش‌آموزان و حتي والدين به گونه‌اي باشد كه بتوانند محيط را سالم نگاه دارند.
علي اخوان بهبهاني / جام‌جم