روح حاكم و جنبه قوی در تفسير «مخزن‌العرفان»، بعد اخلاقی، درس سير و سلوك و تربيت نفوس است كه رنگ اخلاقی و تربيتی اين تفسير را از ديگر زمينه‌های آن قوی‌‌تر كرده است. بانو «امين اصفهانی»، قرآن را چنين توصيف می‌كند: «بايد دانست كه قرآن مجيد كلام بزرگی است كه ازمعدن الوهيت نازل شده و البته مطالب مندرج در آن از حيطه ذهن كوچك بشر خارج است و مخصوص به كسی است كه مخاطب به آن شده و پس از آن محول به خلفا و جانشينان آن بزرگوار است و مثل گفت‌وگوها و مكاتبات بشر با يكديگر نيست. قرآن كريم معجزه موجز فصيح و بليغ است. اختصار قرآن از بلاغت و اعجاز آن است، اگر احكام، جزئيات، مقدمات، عبادات، همه و همه را داشت از حد فصاحت و بلاغت و اعجاز خارج می‌شد و يكی از كتاب‌های مفصل معمول به شمار می‌رفت. امام صادق(ع) فرمود: خداوند قرآن را تبيان هر چيز قرار داده و چيزی فرو نگذارده كه مردم محتاج به آن باشند مگر آن‌كه در قرآن كريم نازل شده و پيامبر(ص) بيان فرموده است. قرآن دوای هر دردی و درمان هر مرضی است. قرآن حبل الله المتين است، آن ريسمان محكمی كه از حق تعالی به سوی خلق كشيده شده است. به وسيله تعليمات قرآن كريم، صميمت و قوميت بين افراد بيشتر تحقق می‌پذيرد. به وسيله تعليمات قرآن امور آشفته زندگی بشر جمع می‌شود. هر كس وظيفه اجتماعات و تكاليف زندگی خود را می‌شناسد. قرآن جامع تمام قوانين اجتماع و فردی بشر است. وظايف، عبادات، طريق، تهذيب، اخلاق، قانون معاملات، معاشرات، حقوق اقتصادی، جنايی، جزايی و قضايی هر يك را به جای خود و روی قانون عدل به نيكوترين وجهی تأسيس كرده است. هر كه اين كتاب آسمانی را پيش روی خود دارد و برنامه زندگی خويش را روی ميزان و قوانين و دستورات آن اجرا كند، هيچ وقت قدمش از صراط انسانيت نلغزد و حقيقت عبوديت و روح صميمت و علاقه مليت در وی ايجاد شود و فضيلت و سعادت نشاتين نصيب او می‌شود.  مؤلف معتقد است: در فهم ناسخ و منسوخ و تمييز بين محكم و متشابه و نيز در متشابهات و آن‌چه از آيات، معنی آن ظاهر و جلی نيست، بايد به ابواب علم پيغمبر(ص) تمسك جوييم و از مشكات نور ائمه(ع) استضائه و استفاده كنيم و به فهم ناقص خود متكی نباشيم كه در خلاف افتيم اسرار و رموز قرآن منحصر به كسی است كه مخاطب قرآن است؛ يعنی پيامبر(ص) و بعد از ايشان به كسانی محول می‌شود كه خلفا و جانشيان وی و راسخنان در علم هستند، همان‌گونه كه امام صادق(ع) فرمودند: ماييم راسخون در علم. رسول اكرم(ص) مسلمانان را از تفسير به رأی نهی فرمود و از طرفی قرآن كريم امر به تدبر و تفكر در آيات كرده تا فهم معنای آن ميسر شود. بديهی است كه تفكر و تدبر در قرآن همان فهم معانی موجود در آن است كه با تفكر در قرآن، بعضی از اسرار و رموز آن كشف می‌شود و فهم معنای لفظ، غير از تفسير به رأی است.» مفسر گرامی مخزن‌العرفان پس از يك بحث طولانی درباره تدبر و تفسير به رأی می‌گويد: «در فهم ناسخ و منسوخ و تمييز بين محكم و متشابه و نيز در متشابهات و آن‌چه از آيات، معنی آن ظاهر و جلی نيست، بايد به ابواب علم پيغمبر(ص) تمسك جوييم و از مشكات نور ائمه(ع) استضائه و استفاده كنيم و به فهم ناقص خود متكی نباشيم كه در خلاف افتيم.» مرحومه امين در مقدمه تفسيرش به فضيلت خواندن قرآن كريم و تدبر در آن می‌پردازد و اقوال مختلفی از رسول خدا(ص)، امام سجاد(ع) و ساير ائمه(ع) درباره فضيلت خواندن (قرائت) قرآن كريم ذكر می‌كند. به عنوان مثال می‌نويسد: «در منهج از عبدالله‌بن مسعود از رسول اكرم(ص) روايت شده كه قرآن خواندن، احسان خداوند است كه به آن تمامی افراد بشر را دعوت فرموده، پس از خوان نعمت او بهره‌مند شويد و هر چند توانيد فايده آن را برگيريد؛ زيرا قرآن ريسمان محكم است، هر كس دست (چنگ) در آن زند، هرگز از رحمت واسع حق تعالی محروم نشود ...» حديث ظهور قرآن كريم در قيامت، به بهترين وجه را، ذكر می‌كند و می‌گويد كه: «اخبار درباره مجسم شدن قرآن كريم در قيامت و شفاعت كردن آن زياد است و گمان مكن كه اخبار و احاديثی كه از طرف معصومين(ع) رسيده، كه قرآن در قبر به صورت نيكو انيس مؤمن می‌شود و در آخرت مجسم می‌شود و تكلم می‌كند و شفاعت می‌كند، ضرب‌المثل باشد و تأويل و حمل بر غير ظاهرش كنی.» روح حاكم و جنبه قوی در تفسير مخزن‌العرفان، بعد اخلاقی، درس سير و سلوك و تربيت نفوس است كه رنگ اخلاقی و تربيتی اين تفسير را از ديگر زمينه‌های آن قوی‌‌تر ساخته است. اهتمام مفسر در تربيت نفس انسانی و دور كردن آن از ظواهر فريبنده و ماديات و نزديك كردن به ذات حق تعالی است. در عين اين‌كه وظايف دنيوی او را متذكر می‌شود. مفسر در بيان مقام الهی و منزلت شخص، نزد پروردگار می‌گويد: «اهل معرفت گويند هر كس خود را به صفت عبوديت شناسد، پروردگار خود را به صفت ربوبيت شناسد و هر كس خدا را به عظمت و بزرگواری و سلطنت شناسد، خود را به فقر و ذلت و مسكنت شناسد. از يكی از عرفا پرسيدند خدا را به چه چيز شناختی؟ گفت: به اين شناختم كه هر وقت قصد معصيتی می‌كنم، عظمت و جلال خداوندی را به ياد می‌آورم و از معصيت خودداری می‌كنم.  به زعم بانوی اصفهانی: اسرار و رموز قرآن منحصر به كسی است كه مخاطب قرآن است؛ يعنی پيامبر(ص) و بعد از ايشان به كسانی محول می‌شود كه خلفا و جانشيان وی و راسخنان در علم هستند، همان‌گونه كه امام صادق(ع) فرمودند: ماييم راسخون در علم آری اگر ذره‌ای از نور معرفت در قلبی بتابد، اثر آن در ظاهر پديد می‌شود و پديد شدن آثار، نتيجه ذوق و حال است نه حاصل علم و تصور. اگر خواهی بدانی كه نسبت به معرفت حايز چه مقامی گشته‌ای، اگر در قلب خود محبت حق يافتی بدان، نيز اگر در خود صفت رضا ديدی بدان كه؛ زيرا جذابيت حق است كه بنده را به سوی خود می‌كشاند، اگر مورد الطاف الهی نبودی چنين توفيقی نصيب تو نمی‌شد.» آری مفسر، خود اين مراحل را درك كرده كه به اين سادگی بيان می‌كند. درباره وظايف دنيوی انسان، وظايف زناشويی را مطرح می‌كند. حديثی از پيامبر اكرم(ص) كرده كه مضمونش چنين است، بهترين مردهای امت من كسی است كه نسبت به زن خود بهتر باشد و بهترين زنان امت من زنی است كه نسبت به شوهر خود بهتر باشد. بهترين زنان امت من زنی است كه در آن‌چه معصيت نباشد رضايت شوهر را به دست آرد و بهترين مردان امت من مردی است كه با اهلش با لطف و مدارا زندگی كند، مانند مادر نسبت به اولاد و چنين مردی در هر شبانه روز اجر شهيد كه در راه خدا كشته شده دارد.» مؤلف پس از ذكر برخی اقوال در اين‌باره خود می‌گويد: «زن و مرد اگرچه در انسانيت شريك‌اند لكن شالوده خلقت زن و مرد از قوای دماغی، جسمی، احساسات طبيعی و مزاجی تفاوت دارد.» سپس گفتار برخی از دانشمندان را می‌آورد و پس از آن گفتار صاحب تفسير «الميزان» را در اين خصوص می‌آورد، بدين مضمون، خلاصه آن‌كه زن و مرد در غالب احكام عبادات و حقوق اجتماعی مساوی هستند و همان طوری كه مرد مستقل در امور اجتماعی است، زن نيز استقلال دارد و در غالب امور اجتماعی حق مداخله دارد؛ مثل كسب، عمل، ارث، تجارت، زراعت، تعليم، تعلم، اخذ، حقوق، دفاع در برابر دشمن و غير اين‌ها از مواردی كه خلاف اقتضای طبعش نباشد.* *منابع: جامع‌التفاسير نور، مخزن‌العرفان

خبر گزاري قرآني ايكنا