خداوند سبحان دو نوع هدايت دارد: ابتدايي و عام، پاداشي و خاص. هدايت ابتدايي از اوصاف كمالي حق است كه با تعبيرهايي مانند: ﴿إنّا هديناه السّبيل إمّا شاكراً و إمّا كفوراً﴾(1) و ﴿و هَديناه النّجدين﴾(2) و ﴿هدي للنّاس﴾(3) از آن ياد شده كه خود دو گونه است:
1.تشريعي به معناي رهنمايي و بيان قانون حلال و حرام خداوند كه در منابع دين، (كتاب، سنّت و عقل) آمده است.
پروردگار متعالي قانون سعادت بخش خود را در اختيار انسان قرار مي‏دهد و با امر به فضايل و نهي از رذايل، او را آگاه مي‏سازد تا به انتخاب و اختيار خويش، راهي را برگزيند؛ ﴿إنّا هديناه السّبيل إمّا شاكراً و إمّا كفوراً﴾ هدايت تشريعي از طريق ابلاغِ «دين» به همگان صورت مي‏پذيرد و آن، مجموعه قوانين الهي است كه سه بخش دارد: اعتقاد و اخلاق و احكام.
2. تكويني به معناي اعطاي همه ابزار كمال و رساندن به هدف است و همه موجودات را دربرمي‏گيرد. چون خداوند همه را از راه فطرت يا غريزه يا ميل، به كمال‏هاي شايسته آنها راهنمايي كرده است؛ ﴿ربّنا الّذي أعطي كلّ شي‏ءٍ خلقه ثمّ هدي﴾.(4) خداي سبحان همه مخلوقات خود را با هدايت تكويني عام و ربوبيّت مطلق اداره مي‏كند و هيچ آفريده‏اي نيست كه از اين هدايت گسترده و سفره رحمت
بيكران حق، بي‏بهره باشد.
غير از هدايت عام آغازين، خداي سبحان هدايتي ويژه به نام «هدايت پاداشي» براي مكلّفان دارد كه به معناي «ايصال به مطلوب» و «تسديد و تأييد» آنهاست و نصيب كساني مي‏شود كه با حُسن اختيار خود هدايت ابتدايي خداوند و حق را پذيرفته، به آن عمل كرده باشند.
كسي كه طبق هدايت تشريعي به معارف الهي ايمان آورَد و به احكام دين عمل كند، خداوند متعالي به او توفيقي مي‏دهد تا بقيه راه را به آساني بپيمايد و اين توفيق، نتيجه عمل اوست؛ ﴿فأمّا من أعطي و اتّقي٭ و صدَّق بالحُسني٭ فسنيسّره لليُسري﴾؛(5) آن كه اهل عطا و تقوا و تصديق نيكي‏ها باشد، به زودي راه آساني پيش پاي او مي‏گذاريم تا به راحتي راه‏هاي تكامل را بتواند بپيمايد و اين همان «هدايت پاداشي» است.
آياتي مانند: ﴿و الّذين اهتدوا زادهم هدي﴾(6) و ﴿و من يؤمن بالله يهدِ قلبه﴾ (7) و ﴿و يهدي إليه مَن يُنيب﴾ (8) و ﴿إن تطيعوه تهتدوا﴾ (9) ناظر به اين هدايت است.
همچنين آيه شريفه ﴿إهدنا الصّراط المستقيم﴾ (10) بدين معناست؛ يعني خدايا راه تقرّبِ به خودت را به ما نشان دادي، آن را شناختيم و به سوي تو آمديم؛ اكنون نورانيّتي عطا كن تا از طاعت تو لذّت ببريم و از معصيت تو برنجيم.
خداوند وعده داده است كسي را كه در راه حق قدم بردارد، از لطف خاص خود بهره‏مند سازد؛ چنان‏كه درباره اصحاب كهف مي‏فرمايد: ﴿وَ زِدناهم هدي﴾. (11)
هدايت تشريعي همان راهنمايي از طريق وحي و قانونگذاري است و راه مشخص و محدود آن دريافت قانون از قرآن كريم و سنّت معصومان(عليهم‌السلام) براي آگاهي به حلال و حرام خداست و به آن «ارائة الطريق» و نشان دادن راه گفته مي‏شود؛ امّا هدايت تكويني پاداشي كه از آن به «ايصال به مطلوب» و رساندن به مقصود و مقصد ياد مي‏شود، مرز محدودي ندارد و اين آيات ناظر به آن است:

1. ﴿ومن يؤمن بالله يَهْدِ قلبه﴾. (12) اين هدايت وقتي نصيب انسان مي‏شود كه بخشي از راه ايمان به خدا را پيموده باشد.
2. ﴿والّذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سُبُلنا﴾. (13)هدايتي كه پس از ايمان به خدا و جهاد در راه او بهره مؤمنان مجاهد مي‏گردد، همان هدايت تكويني پاداشي است.
3. ﴿والّذين اهتدوا زادهم هدي واتيهم تقويهم﴾.(14) خداي سبحان هدايتِ اهل سلوك و عمل را افزايش مي‏دهد كه با آن، پيمودن بقيّه راه آسان مي‏شود و ممكن است به صورت كشش و جذبه‏اي ظهور كند كه گاهي انسان آن را در درون خود مي‏يابد و چنين گرايشي او را به كار نيك وا مي‏دارد.
گاهي نيز خداوند با هدايت تكويني خود دل‏هاي ديگران را متوجه سالك باايمان مي‏كند تا پاداش وي محسوب گردد؛ ﴿إنّ الّذين امنوا وعملوا الصالحات سيَجعل لهم الرّحمن وُدّاً﴾.(15) پس چنين سالك صالحي، هم محبوب خداست، هم
محبوب خلق خدا. از اين رو بندگان خدا كه محبّ اويند، برايش دعا مي‏كنند و دعاي برخاسته از خلوص دل علاقه‏مند مؤثر است.

1. سوره انسان، آيه 3.
2. سوره بلد، آيه 10.
3. سوره بقره، آيه 185.
4. سوره طه، آيه 50.
5. سوره ليل، آيات 7 ـ 5.
6. سوره محمّدصلي الله عليه و آله و سلم، آيه 17.
7. سوره تغابن، آيه 11.
8. سوره شوري، آيه 13.
9. سوره نور، آيه 54.
10. سوره حمد، آيه 6.
11. سوره كهف، آيه 13.
12. سوره تغابن، آيه 11.
13. سوره عنكبوت، آيه 69.
14. سوره محمّد صلي الله عليه و آله و سلم، آيه 17.
15 . سوره مريم، آيه 96.

هدايت در قرآن، ص 47-50.