جام جم آنلاين: حتي اگر يك اكولوژيست هم نباشيد تا هر روز سر و كارتان با انواع و اقسام جانوران و حشرات موذي باشد، مي‌دانيد كه تماشاي جانوران زهردار مانند مارهاي زنگي از پشت شيشه‌هاي ضخيم محل نگهداري آنها نيز وحشت‌آور است و مطالعه روي زندگي، ساختار زهر و عملكرد دفاعي آنها كار ساده‌اي نيست.
بدن مارپيچي جانداراني مانند مارها لحظه حملات رعدآسايي را تداعي مي‌كند كه مي‌تواند منجر به درد، ناراحتي فراوان و حتي مرگ قرباني شود.
اما تحقيقات نشان داده است كه نيش زدن و سمي بودن تنها مخصوص جانداراني مانند مارها، عنكبوت‌ها و عقرب‌ها نيست، حتي برخي خزندگان، پرندگان و پستانداران نيز گاهي براي دفاع، خود را به نوعي سلاح شيميايي مجهز مي‌كنند و داراي سم‌هاي بسيار قوي هستند. سه‌گونه مارمولك كومودو، پيتوهوي كلاهدار و پلاتي پوس از جمله جانداران زهرداري هستند كه خطرناكند، اما همين گروه از جانوران در چهره‌اي ديگر از خود نه‌تنها مرگبار نبوده، بلكه زهر آنها پايه ساخت داروهايي براي درمان بيماري‌ها و دردها شده است.
به اين ترتيب دانشمندان در تلاش هستند كه از زهر اين حيوانات ترسناك شناخت كاملي داشته باشند و با استفاده از نحوه عملكرد دفاعي آنها بتوانند به علم داروسازي و درمان بيماري‌ها كمك كنند، به طوري كه امروزه استفاده دارويي از اين سموم به اثبات رسيده و هر روز توسعه مي‌يابد.
مارمولكي بزرگ با نيش مرگبار
اژدهاي كومودو به عنوان بزرگ‌ترين مارمولك روش منحصربه‌فردي براي به دام انداختن طعمه خود دارد. اين جاندار در جزيره كوچكي در جنوب غربي اقيانوس آرام زندگي مي‌كند و طعمه‌اش را با ترشح نوعي باكتري سمي از طريق دهانش از پاي در‌مي‌آورد.
اين جاندار هنگام شكار بدون حركت به انتظار در كمين مي‌نشيند و به محض نزديك شدن طعمه، به كمك پاهاي قوي، چنگال‌ها و دندان‌هاي تيز خود آن را مي‌درد. حيواناتي كه بتوانند از چنگ اين درنده بگريزند، تنها قادرند يك روز بر عمر خود بيفزايند.
اگر سر يك اژدهاي كومودو را توسط يك دستگاه MRI مورد مطالعه قرار دهيد، مي‌توانيد شش غده سمي در هر طرف از دهان اين جاندار ببينيد.
محققان بر اين باورند كه مارمولك كومودو، قادر است با نيش زهرآلودش شكار را ضعيف كرده و با استفاده از دندان‌هاي كشيده‌اش به او صدمات بيشتري وارد كند، وقتي طعمه فرار مي‌كند، كومودو او را به سمت خود مي‌كشد، اين عمل به غدد سمي پشت دندان‌ها اجازه ترشح مي‌دهد و به اين ترتيب طعمه براحتي تسليم اين جاندار غول پيكر مي‌شود.
پرنده‌اي با پرهاي سمي و زهردار
ظاهر زيبايش حتي براي لمس كردن و نگه داشتن لحظه‌اي در دست بسيار فريبنده است، اما اين پرنده رنگارنگ و زيبا تنها پرنده سمي جهان است كه سم در پوست و پرهايش شناخته شد.
پتوهوي كلاهدار يك پرنده آواز خوان از كشور گينه نو است. پوست اين حيوان به اندازه پر و بال زيبايش قابليت ترشح سمي را دارد كه آن را هوموباتراكوتوسين مي‌نامند. اين همان سمي است كه در بدن قورباغه‌هاي دارت سمي كه بومي آمريكاي جنوبي است وجود دارد، گرچه ميزان سمي كه در اين پرندگان وجود دارد، نسبت به قورباغه‌هاي دارت بسيار كمتر است، اما سم اين پرندگان مي‌تواند صرفا با لمس كردن آنها به بدن انسان انتقال يابد. از اين‌رو حتي برخي شكارچياني كه انواع پرندگان را مي‌خورند از خوردن آن صرف‌‌نظر مي‌كنند. جالب است شپش‌ها نيز او را مي‌شناسند و از آن اجتناب مي‌كنند.
دانشمندان بررسي كرده‌اند كه حتي نگهداري اين پرنده منجر به خارش، عطسه و آبريزش چشم‌ها مي‌شود. خوردن اين پرنده عواقب بدي براي ماهيچه‌هاي قلب و كبد دارد و روي سلول‌هاي عصبي نيز تاثير مي‌گذارد.
دانشمندان هنوز نمي‌دانند چگونه اين پرنده مقدار زيادي از سم را در بافت‌هاي خود نگه مي‌دارد و منجر به مرگش نمي‌شود، از سوي ديگر آنها در حال بررسي روند تكاملي اين پرنده و مقاومتش نسبت به اين سم هستند.
نكته: تحقيقات نشان داده است نيش زدن و سمي بودن تنها مخصوص جانداراني مانند مارها، عنكبوت‌ها و عقرب‌ها نيست، حتي برخي خزندگان، پرندگان و پستانداران نيز گاهي براي دفاع، خود را به نوعي سلاح شيميايي مجهز مي‌كنند و داراي سم‌هاي بسيار قوي هستند
چگونگي به دست آوردن اين سم از سوي اين پرنده نيز نكته جالبي است، پتوهوي كلاهدار و ديگر پرندگان سمي از جمله چهارگونه ديگر از اين پتوهوي و ايفريتاي آبي پوش، نوعي سوسك را كه محتوي تركيبات سمي است، به عنوان شكار به دام مي‌اندازند. در واقع بسياري از حيوانات و حشرات سم مورد نيازشان را از رژيم غذايي خود به دست مي‌آورند.
بزاق سمي دهان يك سلاح دفاعي كارآمد
موش‌هاي آفريقايي كاكل‌دار مي‌توانند از نوعي سم براي دفاع از خود استفاده كنند، اما آنها غدد سمي ندارند و حيوانات سمي را نيز نمي‌خورند.
بررسي‌ها نشان داد اين جاندار براي محافظت خود از دست شكارچيان خود را به ريشه و پوست درختي كه خارهاي سمي دارد مي‌مالد. اين سم در داخل موهاي پوست خز حيوان و بزاق دهانش جمع مي‌شود.
زماني كه اين جاندار مورد حمله قرار مي‌گيرد، موهاي پوست خز در يك حالت دفاعي، سيخ مي‌شوند. در اين صورت اگر حيوان شكارچي به اين آژير خطر بي‌توجه باشد و به اين موش حمله كند در اثر اين سم كشنده مي‌ميرد.
پلاتي پوس جانور زهردار ديگري با پيچيدگي‌هاي خاص خود است. او تخمگذاري مي‌كند اما مانند پستانداران به بچه‌هايش شير مي‌دهد و با نوك اردك مانندش شكار مي‌كند. او تنها پستاندار شناخته شده‌اي است كه گيرنده‌هاي الكتريكي دارد. گيرنده‌هاي الكتريكي در منقار پلاتي پوس جاي دارند. او با كمك اين گيرنده‌ها، ميدان‌هاي الكتريكي را كه توسط ماهيچه‌هاي شكار توليد مي‌شود درك كرده و به اين ترتيب به محل شكار پي مي‌برد.
پلاتي پوس براي گرفتن غذا مانند ميگو، خرچنگ و كرم از سم استفاده نمي‌كند و دشمنان اين جاندار مانند كروكديل‌ها و شياطين تاسماني، نيز تنها قبل از مسموم شدن آن را شكار مي‌كنند.
مطالعات نشان داد، پلاتي پوس‌هاي نر در قسمت پاشنه پا و دست خود داراي زايده‌اي هستند كه مي‌توانند از اين قسمت سم خاصي را ترشح كنند كه براي انسان‌ها كشنده نيست. طبق تحقيقات دانشمندان اين سم در فصل جفتگيري افزايش مي‌يابد و پلاتي پوس‌هاي نر از آن براي رقابت و جنگيدن با نرهاي ديگر استفاده مي‌كنند.
در فصل تخمگذاري، غدد زهر در جاندار نر متورم مي‌شود و مي‌تواند سگ‌هاي بزرگ را هنگام حمله به پلاتي پوس در فصل تخمگذاري بكشد. او مي‌تواند از اين سلاح در زمان جفتگيري و براي مبارزه با ديگر پلاتي‌پوس‌هاي نر و فلج كردن قرباني‌اش استفاده كند.
سموم و مسكن‌هايي قوي
علاوه بر جانداران ذكر شده، براساس مطالعات جديد سمي كه حلزون‌هاي مخروطي براي فلج كردن شكارهاي خود استفاده مي‌كنند، نيز مي‌تواند به عنوان ماده مسكني قوي مورد استفاده قرار بگيرد.
متخصصان اعلام كردند، سمي كه توسط حلزون‌هاي مخروطي سمي توليد مي‌شود قادر به تاثيرگذاري بر روي سلول‌هاي انساني بوده و مي‌تواند به عنوان داروي كنترل كننده درد در بسياري از بيماري‌هاي مزمن مورد استفاده قرار بگيرد.
اين حلزون‌ها جانداراني دريايي بوده كه در اقيانوس‌هاي مختلف جهان يافت و داراي سمي مهلك هستند. سم آنها به دليل خواص فوق‌العاده كنترل‌كننده دردهاي عصبي مورد مطالعه گسترده متخصصان قرار گرفته است.
از اين‌رو اين سموم تا به حال يك گروه از دردهاي انساني را تحت تاثير و درمان قرار داده و محققان در تلاشتد با استفاده از روشي جديد در استفاده از ميني‌پروتئين‌هاي موجود در اين سموم، تمامي حسگرهاي درد را در بدن انسان تحت تاثير قرار دهند.
مطالعات نشان داد فعاليت اين سموم بسيار مرموز است، سموم شبيه پروتئين‌هاي مفيد فعاليت مي‌كنند با اين تفاوت كه پروتئين‌ها كنترل فعاليت‌هاي سلول‌ها را بر عهده دارند، اما سموم مي‌توانند باعث بروز مشكلات جدي شوند و با ارائه اطلاعات اشتباه به سلول براي انجام فعاليت اشتباه و قرار گرفتن در زمان و مكان اشتباه عمل كنند.
به عنوان مثال، سموم مي‌توانند به سلول‌هاي خوني براي لخته شدن پيغامي بدهند كه نبايد انجام شود يا پيغام لخته شدن بدهند در زماني كه لخته شدن خون نياز حياتي سلول است يا بر سلول‌هاي عصبي تاثير بگذارند.
استفاده از مسكن‌هايي كه عوارض جانبي براي بيمار نداشته باشد، همواره دغدغه پزشكان بوده است، به اين ترتيب با رمزگشايي دنياي اين جانداران زهردار نسل جديدي از داروهاي مسكن مي‌تواند براي نجات زندگي بشر در علم داروسازي به كار گرفته شود. تاكنون زهرهاي حيوانات براي توليد تعداد زيادي از داروها و درمان بيماري‌هاي قلبي و دردهاي مزمن مفيد بوده است.
بي‌شك دنياي حيوانات دنياي بي‌رحمي است، حيوانات براي ما خطرناك هستند؛ به خصوص آنهايي كه با چشم‌هاي معصوم نگاه مي‌كنند و نيش مي‌زنند. بنابراين جانداران هم مي‌توانند بكشند، هم مي‌توانند نجات‌دهنده باشند. در صورتي كه بتوان اين تركيبات زهردار را به طور كامل شناخت، اين مواد زمينه‌ساز درمان دردها و بيماري‌هاي سخت خواهد بود و اين دستاورد به جامعه پزشكي و ساخت داروهاي جديد خدمت بزرگي خواهد كرد.
Science news / مترجم: حميده سادات هاشمي