پژوهش گر جوياي رابطه ميان امام علي(ع) و قرآن کريم ، گاهي نوشتن و جمع آوري قرآن به اهتمام امام علي(ع) را مي کاود ، و گاهي به تفسير امام (ع) درباره شأن نزول و تأويل آيات قرآن مي پردازد، که آن حضرت ، خود ، فرمودند :
«سلوني عن کتاب الله فوالله ما من آيه الا انا اعلم ابليل نزلت ام بنهار، ام في سهل ام في جبل » [1]
«از من درباره کتاب خدا بپرسيد که به خدا سوگند هيچ آيتي نيست
مگر آنکه مي دانم در شب نازل گشته است يا در روز، در دشت فرود آمده يا در کوه. »
گاهي نيز محقق، موضوع تجسم قرآن در علي (ع) را از بعد عقيده و رفتار بررسي مي کند، که پيامبر اکرم(ص) فرمودند : «علي مع القرآن و القرآن مع علي لن يفترقا حتي يردا علي الحوض » [2]
«علي با قرآن است وقرآن باعلي، هرگز از هم جدا نشوند تا در حوض کوثر نزد من آيند. »
در بحث حاضر تنها به برخي از آيات نازل شده درباره آن حضرت (ع) ، که ما به آنها دست يافته ايم ، اشاره مي کنيم ؛ زيرا خطيب بغدادي در تاريخ خود از ابن عباس روايت کرده که سيصد آيه درباره امام علي(ع) نازل شده است. [3]
همچنين شبلنجي از ابن عباس نقل مي کند که آن مقدار از کتاب خداي متعال که درباره علي(ع) نازل شده ، درباره هيچ کس نازل نشده است. [4]
الف) آيـه انفـاق
«الذين ينفقون اموالهم باليل والنهار سراً و علانيه فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون» [5]
«پاداش آنان که اموال خود را، شب و روز و نهان و آشکار ، انفاق مي کنند ، با پروردگارشان است ،
نه بيمي بر آنها است و نه اندوهگين مي شوند»
عبدالوهاب بن مجاهد از ابن عباس چنين روايت مي کند :
«آيه انفاق درباره علي(ع) نازل شده است؛ او چهار درهم داشت که يکي را در شب انفاق کرد ، يکي را در روز ، و يکي را در نهان و يکي را آشکار . » [6]
ب) آيه فروش جان
«و من الناس من يشري نفسه ابتغاء مرضات الله والله رؤوف بالعباد » [7]
«برخي از مردم، جان خود را براي خشنودي خدا مي فروشند؛ و خداوند با اين بندگان مهربان است. »
ــ عبدالرحمان بن ميمون به نقل از ابن عباس مي گويد: «رسول خدا(ص) در شبي که به سوي آن غار برون شد، علي را در بستر خود خوابانيد. ابوبکر به دنبال پيامبر آمد و علي او را از خروج پيامبر آگاه کرد.
ابوبکر در پي آن حضرت روان شد و قريشيان بيدار و پاسدار، علي را [ به جاي پيامبر ] هدف خويش گرفته بودند. چون صبح شد، با شگفتي علي (ع) را فراروي خود ديدند.
گفتند: محمد(ص) کجاست ؟
علي(ع) گفت: من از او خبر ندارم .
گفتند: ما نمي خواستيم به تو ضرري برسانيم و تو را آزار دهيم. ما هدفمان محمد(ص) بوده است. چون که او از زدن و ضربه خوردن به خود نمي پيچد
اما تو از ضربه خوردن به خود مي پيچي. سپس آيه و من الناس من يشري نفسه... درباره او نازل شد. »
ــ امام علي(ع) خود، در اين باره چنين سروده است:
وقيت بنفسي خير من وطي الحصي
واکرم خلق طاف بالبيت والحجر
وبِتُّ اُراعي منهم ما ينوبني
و قد صرت نفسي علي القتل والاسر
محمد لما خاف ان يمکروا به
فنجاه ذوالطول العظيم من المکر
و بات رسول الله في الغار آمنا
فما زال في حفظ الاله و في ستر [8]
با جان خود برترين راهوار در اين سنگريزه ها
و گرامي ترين آفريده، زاير بيت و حجر را پاسداري کردم
خوابيدم و در حالي که دشمنانم را مي پاييدم
خود را براي کشته شدن و اسارت آماده ساختم
زماني که محمد(ص) از مکر آنها بر خود ترسيد
خداوند بخشايشگر عظيم، از اين مکر نجاتش داد
آري، رسول خدا(ص) در آن غار، ايمن آسود
و همواره در پناه خدا باقي ماند.
آيات قرآن درباره علـم امام علی (ع)
الف)
قل کفي باللَّه شهيدا بيني و بينکم و من عنده علم الکتاب » (9)
بگو: همان بس که خداوند و آنکه علم کتاب نزد او است، ميان من و شما گواه باشد .
ــ ابوسعيد خدري مي‌گويد:
از رسول خدا(ص) پرسيدم:
آنکه علم کتاب نزد او است، کيست؟
فرمود: او برادرم علي بن ابي طالب(ع) است. [10]
ب) انّ في ذلک لايات للمتوسّمين (11)
در اين داستان نشانه هايي است براي ژرف انديشان .
ــ جابر جعفي از امام باقر(ع) چنين نقل مي کند:
هنگامي که اميرالمؤمنين(ع) در مسجد کوفه بود، زني نزد او آمد و از شوهرش شکايت کرد. امام به نفع شوهرش قضاوت کرد.
زن به خشم آمد و گفت: به خدا سوگند، داوري ات ناحق، قضاوتت ناميزان و حکمت ناعادلانه است. در محکمه الهي به محاکمه ات مي کشانم.
امام علي(ع) مقداري او را نگريست و فرمود: دروغ گفتي اي بدخوي، اي بدخوي اي بدکار! آن زن ناگهان فراري شد.
عمرو بن حريث خود را به او رسانيد و گفت: با علي سخني گفتي و او پاسخي داد و تو فراري شدي؟
گفت: به خدا سوگند، علي مرا از حقيقتي آگاه ساخت که من از ابتداي ازدواجم تا کنون آن را از شوهرم پنهان کرده بودم.
عمرو نزد اميرالمؤمنين(ع) بازگشت و آنچه را شنيده بود، بيان کرد و گفت: يا اميرالمؤمنين، شما را به کهانت نمي شناختيم.
امام فرمود: واي بر تو! اينکه از من ديدي، کهانت نيست، بلکه خداوند در قرآن کريم فرموده است: انّ في ذلک لايات للمتوسّمين. رسول خدا(ص) خود، متوسِّم بود، و من، پس از او، و امامان از نسل من، پس از من، همگي، ژرف انديشانيم و چون در آن زن نظر کردم، او را از سيمايش باخبر نمودم. [12]
ج) و ما أرسلنا من قبلک الا رجالا نوحي اليهم فسئلوا أهل الذکر ان کنتم لا تعلمون (13)
« و پيش از تو نفرستاديم مگر مرداني که به آنها وحي مي کرديم. اگر نمي دانيد از اهل ذکر بپرسيد . »
ــ حرث در اين باره مي گويد:
از علي(ع) درباره اين آيه پرسيدم؛ فرمود:
« به خدا سوگند که ما اهل ذکريم ، ما اهل علميم ، ما معدن تأويليم ،
من، خود، از رسول خدا(ص) شنيدم که مي فرمود: من شهر علمم و علي درِ آن است، و هر که خواهان علم است، بايد از دَرَش وارد شود. » [14]
د) و تعيها أذن واعيه [15]
« و گوش شنوا آن را درمي يابد.»
ــ از علي بن حوشب در اين باره چنين نقل شده است:
از مکحول شنيدم که مي گفت: رسول خدا(ص) آيه « و تعيها أذن واعيه » را تلاوت کرد و فرمود: يا علي، از خدا خواسته ام که اين گوش شنوا و گيرا گوش تو باشد.
علي(ع) فرمود: پس از آن هيچ حديث و سخني را که از رسول خدا(ص) شنيدم، فراموش نکردم. [16]
ــ همچنين از بريد اسلمي چنين نقل شده است:
شنيدم که رسول خدا(ص) به علي(ع) مي فرمود: يا علي، خداوند فرمانم داده تا نزديکت کنم و دورت نسازم؛ تعليمت دهم و فرابگيري.
خداوند مقرر فرموده که تو گيرنده و نگه دارنده شوي. پس از آن، آيه « و تعيها أذن واعيه » نازل شد. [17]
آيات قرآن درباره محبت و ولايت امام علي(ع)
الف)
يا ايها الذين آمنوا اتّقوا الله و کونوا مع الصادقين [18]
«اي مؤمنان، از خدا پروا کنيد و همراه صادقان باشيد . »
ــ امام باقر(ع) فرمودند :
کونوا مع الصادقين ؛ يعني اينکه با علي بن ابي طالب(ع) باشيد. [19]
ب)
ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن ودّا [20]
کساني که ايمان آوردند و کارهاي شايسته کردند، خداي رحمان براي آنها محبوبيتي ويژه قرار مي دهد.
ــ‌ درباره اين آيه از علي بن موسي الرضا(ع) از پدرانش از جابر بن عبدالله چنين نقل شده است:
رسول خدا(ص) به علي بن ابي طالب(ع) فرمودند :
يا علي، بگو خدايا ، محبت مرا در دل هاي مؤمنان بيفکن . خدايا خودت مرا سرپرستي کن . خدايا، خودت مرا محبوب گردان ، و خداي سبحان اين آيه را فرستاد: انَّ الذين آمنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن ودّا [21] و اينک هيچ مرد و زن مؤمني را نيابي مگر آنکه قلباً دوستدار اهل بيت(ع) است.

ج)
انما أنت منذر  لکل قوم هاد [22]
«تو اي پيامبر فقط بيم دهنده اي و هر قومي را هدايت گري است.»
ــ ابن عباس مي گويد: رسول خدا(ص) دستش را بر سينه‌اش نهاد و فرمود :
من بيم دهنده ام . سپس به شانه علي (ع) اشاره کرد و فرمود:
تو هدايت گري ؛ بلکه هدايت جويان ، پس از من با تو هدايت مي‌يابند. [23]
د) و لما ضرب ابن مريم مثلا اذا قومک منه يصّدون [24]
«چون پسر مريم مثل زده شد ، ناگهان قوم تو از آن به فغان آمدند.»
ــ امام علي(ع) مي فرمايد:
روزي نزد پيامبر رفتم و او را ميان جمعي از قريش يافتم . آن حضرت به من نگريست و فرمود: يا علي، مثل تو در اين امت همچون مثل عيسي بن مريم است؛
گروهي دوستدارش شدند و درباره اش افراط کردند و گروهي دشمنش شدند و درباره اش به افراط گراييدند.
جمعي که نزد آن حضرت بودند، خنديدند و گفتند: بنگريد که چگونه پسر عمويش را به عيسي بن مريم تشبيه مي کند. در اين هنگام، آيه «و لما ضرب ابن مريم مثلاً ..» نازل شد.» [25]
هـ) من جاء بالحسنه فله خير منها و هم من فزع يومئذ آمنون و من جاء بالسيئه فکبّت وجوههم في النار » [26]
« کسي که کاري نيکو کند، براي او پاداشي بهتر از آن باشد و آنها از وحشت آن روز در امانند و آنکه کاري زشت کند، واژگون در آتش افتد. »
ــ ابا جعفر محمدباقر(ع) مي فرمايد:
ابوعبدالله جدلي نزد اميرالمؤمنين(ع) رفت و امام به او فرمود : يا اباعبدالله، آيا از تفسير من جاء بالحسنه... آگاهت نکنم.
گفت: آري، فداي شما گردم.
فرمود: حسنه ، حب ما اهل بيت است، و سيئه ، بغض ما. سپس تمام آيه را تلاوت کرد. [27] 

پي‌نوشت‌ها
[1]متقي هندي، علي، کنزالعمال، ج 2، ص 258-257.
[2]حاکم نيشابوري، المستدرک علي الصحيحين، ج 3، ص124.
[3]خطيب بغدادي، تاريخ بغداد، ج 6، ص 221.
[4]شبلنجي حنفي، نورالابصار، ص 73.
[5]سوره بقره، آيه 274.
[6]ابن عساکر، تاريخ مدينه دمشق، ج 38، ص 206.
[7]سوره بقره، آيه 207.
[8]احمد بن حنبل، المسند، ج 1، ص 330؛ حاکم نيشابوري، المستدرک علي الصحيحين، ج3، ص 123؛ نسائي، احمد بن شعيب، خصائص علي بن ابي طالب، ص 61.
[9]. سوره رعد، آيه 43.
[10]. بحراني، سيد هاشم، البرهان في تفسيرالقرآن، در تفسير آيه مذکور.
[11]. سوره حجر، آيه 75.
[12]. فرات کوفي، تفسير فرات الکوفي، ص 81.
[13]. سوره نحل، آيه 43.
[14]. حاکم حسکاني، شواهدالتنزيل، ج 1، ص 334.
[15]. سوره حاقه، آيه 12.
[16]. بلاذري، احمد بن يحيي، انساب الاشراف، ج2، ص 121.
[17].طبري، محمد بن جرير، جامع البيان في تأويل آي القرآن (تفسير الطبري)، ج 29، ص 56.
[18] سوره توبه، آيه 119.
[19]. گنجي شافعي، کفايهالطالب، ص 236.
[20]. سوره مريم، آيه 96.
[21] بحراني، سيد هاشم، غايه المرام، 373.
[22]. سوره زخرف، آيه57.
[23]. حاکم حسکاني، شواهدالتنزيل، ج 2، ص 160.
[24]. سوره نمل، آيه 89.
[25]. طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان، در تفسير آيه مذکور.
[26] . سوره بينه، آيه 7.
[27] . سيوطي، عبدالرحمان، الدرالمنثور، ذيل آيه مذکور..
منبع: «علیٌ (علیه السلام) فی القرآن»
تألیف علامه سید مرتضی عسکری (ره)