جام جم آنلاين: قديم‌ها چيزي نه جاي مادر را مي‌گرفت و نه غذايي جاي شير مادر را. اما زندگي ماشيني و پيشرفت انسان‌ها موجب شد تصور كنند يك قوطي شير خشك مي‌تواند جاي مادر را بگيرد. هر چند در ابتدا تصور مي‌شد شير خشك جاي شير مادر را مي‌گيرد و حتي از آن بهتر است.

اما كم‌كم دانش بشري متوجه اشتباه خود شد. اما اصلاح وضعيت ديگر بسادگي ممكن نيست. به همين دليل سازمان بهداشت جهاني هفته‌اي را در سال براي ترويج شير مادر انتخاب و نامگذاري كرده‌ تا شايد يادآور شود اهميت شير مادر تا چه اندازه است.

شهرنشيني مشكلات زيادي را براي انسان‌ها به وجود آورده است. زندگي مدرن انسان را از اصل خويش جدا مي‌سازد و يكي از نمودهاي آن را مي‌توان در دوري از شير مادر يافت.شير مادر با داشتن همه مواد غذايي اصلي و حتي ريز مغذي‌ها، تركيبات دفاعي و بسياري مواد ديگر از قبيل آنزيم‌ها، هورمون‌هاي مختلف و اسيدهاي چرب غيراشباع، از سوي سازمان بهداشت جهاني، به عنوان كامل‌ترين غذا براي شيرخواران معرفي شده است كه مصرف آن، كودكان را در مقابل بسياري از بيماري‌هاي عفوني، تنفسي و گوارشي ايمن مي‌كند. ولي با وجود تمام اين مزايا هنوز بسياري از مادران كودك خود را از اين موهبت محروم مي‌كنند.

رابطه عاطفي

در 30 سال اخير تحقيقات گسترده‌اي در زمينه روابط عاطفي ـ رواني مادر و فرزند صورت گرفته است كه نتايج همه آنها بر اهميت تغذيه زودهنگام و انحصاري با شيرمادر و در نتيجه تماس بسيار نزديك و مستقيم مادر و نوزاد از لحظه تولد تاكيد دارد. البته حتي قبل از انجام اين تحقيقات نيز مهم‌ترين دليلي كه به خاطر آن تغذيه با شيرمادر ترويج مي‌شد همان ارتباط عاطفي ـ رواني بسيار خاص و نزديكي است كه بر اثر تغذيه با شيرمادر بين مادر و فرزند برقرار مي‌شود؛ به طوري كه نه تنها آنان را سخت به هم پيوند مي‌زند بلكه آثار رواني آن براي ده‌ها سال زندگي فرزند را تحت تاثير قرار مي‌دهد.

طبق مطالعات انجام شده هر چه تماس مادر و نوزاد و در نتيجه تغذيه با شيرمادر زودتر شروع شود، احتمال موفقيت افزايش مي‌يابد و دوران تغذيه با شيرمادر هم طولاني‌تر مي‌شود. طبق مطالعاتي كه در كشورهاي فيليپين، كاستاريكا، تايلند، روسيه و فرانسه صورت گرفت، خانواده‌هايي كه كودكان خود را به مهدهاي كودك فرستاده و آنها را با شير خود تغذيه نمي‌كرده‌اند نسبت به مادران شيرده از روابط عاطفي ناپايدار ميان خود و فرزندانشان رنج مي‌بردند.

براي سلامت نوزاد

دفاع نوزاد در اوايل زندگي مقابل عوامل عفوني خارجي كه بويژه در محيط بيمارستان به عنوان آلوده‌ترين محيط دنيا فراوانند، بسيار ناچيز است. به همين علت نوزاد در برابر ميكروب‌ها، ويروس‌ها، انگل‌ها و قارچ‌هاي پراكنده در اين محيط هيچ‌گونه قدرت دفاعي ندارد و بسرعت به بيماري‌هاي گوناگون مبتلا مي‌شود كه آمار مرگ نوزادان در بيمارستان‌ها با اين عوامل بسيار بالاست.

به همين دليل نوزادان در روزهاي اول تولد نياز مبرم به تغذيه شير از آغوش مادران دارند زيرا از اين طريق ميكروب‌هاي غير بيماريزاي بدن مادر به سطح پوست و مخاط دستگاه گوارش و تنفس منتقل مي‌شوند و بدن شيرخوار را در مقابل ميكروب‌هاي بيماريزاي محيط مقاوم مي‌كنند.

‌تركيب و غلظت آغوز شير مادر، محتوي سلول‌هاي زنده‌اي است كه شمار آنها به هزاران برابر شير ترشحي در روزهاي بعد مي‌رسد. سلول‌هاي زنده‌اي كه نقش دفاعي نوزاد را در برابر عوامل بيماريزا ايفا مي‌كنند. به همين خاطر آغوز شير مادر آب حيات براي نوزادان در چهار هفته اول تولد محسوب مي‌شود. زيرا با پوشاندن كامل سطح دستگاه گوارشي موجب مي‌شود كه ميكروب‌ها و ويروس‌ها به سطح مخاط اين دستگاه بچسبند و به ساير اعضاي بدن نوزاد نفوذ نكنند در حالي كه در كودكاني كه شير خشك مصرف مي‌كنند اين مقاومت وجود نداشته و به همين خاطر اين كودكان به طور متوالي بيمار مي‌شوند زيرا مواد عفوني به كمك شير خشك و آب از بين نمي‌روند و با گذر از پوست و جداره دستگاه گوارش وارد خون شير خوار مي‌شوند.

نكته جالب توجه اين است كه حتي اگر مادر خود به يك بيماري مبتلا باشد، مواد مقاومت‌زا در بدن مادر توليد پادتن مي‌كنند و اين پادتن‌ها از طريق شير به بدن شيرخوار منتقل مي‌شود. بنابراين در آغوش گرفتن و تغذيه نوزاد با شير مادر از ساعت اول عمر نقش عظيمي را در افزايش قدرت دفاعي و پيشگيري از بسياري بيماري‌هاي عفوني در بدن كودك ايفا مي‌كند. شير مادر نه تنها بر عفونت‌هاي دستگاه تنفسي بلكه برعفونت‌هاي فراوان دستگاه ادراري، عفونت‌هاي گوارشي از جمله اسهال و استفراغ، ‌عفونت گوش،‌مننژيت و بسياري بيماري‌هاي ديگر نقش مهاركننده دارد. به اين صورت كه يا از پيدايش آنها جلوگيري مي‌كند يا پس از ابتلا، شدت آنها را تضعيف كرده و به اين ترتيب آمار مرگ نوزادان را تا حد بسيار بالايي كاهش مي‌دهد. از سوي ديگر، شير مادر غذاي استريليزه و بدون آلودگي است، در حالي كه تغذيه كودك با شيرخشك احتمال عفونت و آلودگي از طريق سرشيشه و شيشه را افزايش مي‌دهد. بايد توجه داشت كه بسياري از مواد دفاعي زنده و غيرزنده‌اي را كه در شير مادر وجود دارد، هرگز نمي‌توان در شيرهاي خشك گنجاند.

هفته‌اي براي شير مادر

پس از جنگ جهاني دوم استفاده از شير خشك و غذاهاي كودك به صورت گسترده جايگزين شير مادر شد؛ اين امر در كشورهاي توسعه يافته رشد بيشتري داشت و باعث نگراني جوامع جهاني شد. ترويج تغذيه با شير مادر و افزايش آگاهي عموم از خواص منحصربه‌فرد اين شير در سلامت كودك و حفظ و تداوم شيردهي مادران، نيازمند گامي بزرگ و اساسي بود. بر اين اساس در اول آگوست 1990 سازمان بهداشت جهاني با همكاري يونيسف طي اجلاسي در شهر فلورانس ايتاليا، بيانيه‌اي را در تداوم، ترويج و حمايت از تغذيه با شير مادر به امضا رساند. در اين بيانيه بر اهميت تغذيه نوزاد با شير مادر در 6 ماه اول زندگي و تاثير آن بر تندرستي كودك و مادر تاكيد شده است.

اتحاديه جهاني شيردهي در سال 1991 براي حمايت، پشتيباني و افزايش تغذيه با شيرمادر تشكيل شده است.

اين اتحاديه به عنوان بخشي از طرح عمل خود براي تسهيل تقويت بسيج اجتماعي در زمينه تغذيه با شير مادر يك استراتژي پيشبردي منسجم جهاني براي شيردهي در نظر گرفت.

در ابتدا پيشنهادي مبني بر اختصاص دادن يك روز در سال به مساله شيردهي در تقويم رويدادها و مراسم بين‌المللي ارائه شد؛ اما سپس ايده يك روز به يك هفته تبديل شد. بر اين اساس هفته اول ماه آگوست مصادف با 17ـ11 مرداد ماه هر سال به عنوان هفته جهاني تغذيه با شير مادر نام گرفته است.

نكته: نوزادان در روزهاي اول تولد نياز مبرم به تغذيه شير از آغوش مادران دارند زيرا از اين طريق ميكروب‌هاي غير بيماريزاي بدن مادر به سطح پوست و مخاط دستگاه گوارش و تنفس منتقل مي‌شوند و بدن شيرخوار را در مقابل ميكروب‌هاي بيماريزاي محيط مقاوم مي‌كنند
اولين بار مراسم اين هفته در سال 1992 برگزار شد و در حال حاضر 120 كشور در اين مراسم شركت مي‌كنند و اين مراسم از سوي سازمان‌هايي چون يونيسف، سازمان بهداشت جهاني و فائو حمايت مي‌شود.

مراسم هفته جهاني شيردهي هر سال از سوي اتحاديه جهاني اقدام براي شيردهي براي پيشبرد اقدامات و حمايت از تغذيه با شيرمادر در همين تاريخ برگزار مي‌شود.

در اين هفته موفقيت‌هاي به دست آمده در اين زمينه گرامي داشته مي‌شود و همچنين اقداماتي كه هنوز براي بهبود وضعيت تغذيه با شير مادر در سراسر جهان مورد نياز است، مورد توجه قرار خواهد گرفت.

نقش پدر

هميشه در تصاويري كه تغذيه با شيرمادر تبليغ مي‌شود، مادر و شيرخواري كه در حال تغذيه است، نشان داده مي‌شود. در حالي كه پدر نقش غيرمستقيم، ولي بسيار با اهميت در انتخاب و ادامه نوع تغذيه شيرخوار دارد. نتايج مطالعات انجام شده نشان داده يكي از عوامل عمده و اصلي موفقيت در شيردهي مادر، دارا بودن همسري حامي و حساس در امر شيردهي مادر است.

پدري كه از مزاياي تغذيه با شير مادر آگاه باشد، مي‌داند كه بهترين نوع تغذيه شيرخوار تغذيه‌اي طبيعي، يعني تغذيه با شير مادرش است، بنابراين افزون بر مادران، پدران و بويژه آنان كه براي اولين‌بار پدر مي‌شوند نيز لازم است كه قبل از انتخاب نوع تغذيه شيرخوار، اطلاعات كافي از تغذيه با شيرمادر داشته باشند. با كسب اطلاعات و آگاهي لازم بويژه در مورد مزاياي فراوان شيرمادر به احتمال زياد والدين، اين نوع تغذيه را براي فرزند خود انتخاب خواهند كرد. علاوه بر اين كه چنين پدري همسر خود را نيز در تغذيه با شيرمادر تشويق و از ارتباط سالم بين همسر و فرزندش حمايت خواهد كرد. با اين انتخاب پدر مهم‌ترين و با ارزش‌ترين سرمايه‌گذاري را براي سلامت جسمي و رواني و رفاه آينده فرزندش انجام داده است.

نياز به آموزش

تغذيه با شير مادر يك هنر است و نياز به مهارت دارد. شيردهي رفتاري است كه نيازمند آگاهي، كسب مهارت وحمايت از مادر و ايجاد اعتماد به نفس در اوست. بنابراين توصيه مي‌شود كاركنان در اولين فرصت يعني از دوران بارداري مادر به ترويج تغذيه با شير مادر بپردازند، در اين دوران مادر بايد از نظر رواني براي شير دهي آماده شود.

آموزش مادر مي‌تواند هم به صورت چهره به چهره و هم انفرادي باشد. اين آموزش‌ها در 3 ماه آخر بارداري از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. در اين جلسات مشاور بايد از مادر درباره تصميم او براي تغذيه كودكش سوال كند و او را براي شيردهي به كودكش تشويق كند. همچنين مي‌بايست از مادر در مورد تجربه قبلي‌اش در شيردهي سوال كرد تا اگر در اين زمينه مشكلي داشته او را راهنمايي نمايد.

رو به كاهش

براساس استانداردهاي موجود جهاني همه كودكان بايد تا 6 ماهگي منحصرا با شير مادر تغذيه شوند بر اين اساس در كشور ما تا دو، سه سال پيش حدود 50 درصد مادران نوزادان خود را تا 6 ماهگي منحصرا با شير مادر تغذيه مي‌كردند اما اين ميزان طي سال‌هاي اخير بشدت كاهش يافته كه نگران‌كننده است.

بنا بر آمار وزارت بهداشت، ميزان تداوم تغذيه با شير مادر به مدت يك‌سال از 65 درصد در سال ۷۶ به ۹۰درصد در سال 79 رسيد و تغذيه انحصاري با شير مادر در كودكان زير 6 ماه از حدود ۹ درصد در سال 70 به 45 درصد در سال 79 رسيد. اما اين شاخص نتوانست روند صعودي خود را طي كند.

در سال 85 مسوولان وزارت بهداشت اعلام كردند كه ميزان تغذيه انحصاري با شير مادر در ايران به 29 درصد كاهش يافته است اما براساس آمار جديد امسال حدود 20 تا 25 درصد نوزادان از تغذيه انحصاري با شير مادر برخوردارند يعني هم‌اكنون حدود 20 درصد مادران نوزادان خود را تا 6 ماهگي فقط با شير خود تغذيه مي‌كنند. درباره ادامه تغذيه با شير مادر تا 2 سالگي نيز اطلاعات موجود نشان مي‌دهد كه حدود 80 درصد نوزادان ايراني تا 15 ماهگي از نعمت تغذيه با شير مادر برخوردارند اما اين شاخص براي سن 20 تا 23 ماهگي بين 50 تا 60 درصد است.

براساس اصول اعلام شده از سوي سازمان بهداشت جهاني حدود 98 درصد مادران بايد بتوانند، نوزادان خود را تا 6 ماهگي منحصرا با شير خود تغذيه كنند و در موارد بسيار محدودي اين امكان وجود ندارد. اما آمارها نشان مي‌دهد از بين 6 منطقه سازمان بهداشت جهاني، در منطقه ما كه منطقه شرق مديترانه است، كمترين ميزان تغذيه با شير مادر در دنيا انجام مي‌شود؛ در حالي كه اكثر كشورهاي اين منطقه مسلمان هستند.

دكتر عليرضا مصداقي‌نيا، معاون بهداشتي وزير بهداشت در اين خصوص مي‌گويد: به‌‌رغم آن كه سال‌ها در رابطه با اهميت تغذيه با شير مادر بحث مي‌شود اما آمارهاي موجود در كشور بويژه در مورد تغذيه انحصاري با شير مادر تا 6 ماهگي چندان راضي‌كننده ‌نيست. وي با بيان اين‌كه تنها 22 درصد مادران شيرده در كشور تا 6 ماهگي نوزاد از تغذيه انحصاري با شير مادر استفاده مي‌كنند، ادامه مي‌دهد: اين در حالي است كه اين رقم در كشورهاي غربي بيشتر از اين ميزان و حدود 30 درصد است. مصداقي‌نيا با اشاره به بيمارستان‌هاي دوستدار كودك در كشور مي‌افزايد: در حال حاضر بيش از 500 بيمارستان دوستدار كودك در كشور فعالند اما بايد گفت كه آيا نظارت كافي بر كار اين بيمارستان‌ها وجود دارد؟ نظارت و ارزشيابي كار بيمارستان‌هاي دوستدار كودك بسيار لازم است. علاوه بر آن لازم است بيمارستان‌هاي دوستدار كودك در كشور افزايش يابند.

علي اخوان بهبهاني / جام‌جم