امام سجاد (ع) با توجه به وضعیت زمان و اختناق حاکم در آن دوران، اقدام به یک سلسله برنامه‌های ارشادی و فرهنگی و مبارزات غیرمستقیم نمود.
خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه- عصمت علی آبادی: امروز ۲۵ محرم است و به نقلی سالروز شهادت امام سجاد علیه السلام می‌باشد بر همین اساس برای بررسی فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی امام سجاد علیه السلام با سید محمود جوادی محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام به گفت و گو پرداختیم که حاصل آن در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود:
*در ابتدا لطفاَ ما را در جریان شرایط آغازین دوران امامت حضرت سجاد (ع) قرار بدهید و اینکه آن حضرت با چه دشواری‌هایی روبرو بودند؟
همه می‌دانیم که دوران امامت حضرت امام سجاد علیه السلام با شهادت امام حسین علیه السلام در ۱۰ محرم الحرام ۶۱ قمری آغاز شد. دوران امامت آن حضرت به دلیل شرایط پس از واقعه هولناک کربلا و شرایط حاکم در آن زمان بسیار سخت و دشوار بود.
ادامه اوضاع نابسامان پس از شهادت امام حسین علیه السلام مانند واقعه فجیع حره، که در این واقعه، بسیاری از مردم مدینه، از جمله ۸۰ تن از صحابه پیامبر (ص) و ۷۰۰ تن از حافظان قرآن کشته شدند و اموال و نوامیس مردم به غارت رفت. همچنین منجنیق بستن به خانه‌ی خدا، چنان اوضاع را درهم و پیچیده کرده بود که مردم به نوعی قادر به برقراری ارتباط عادی با امام خود نبودند و حضرت زین العابدین علیه السلام در شرایط اختناق و انزوا به سر می‌بردند.
در عصر امامت امام زین العابدین (علیه‌السّلام) جامعه اسلامی در یک بحران فکری و عقیدتی وحشت‌زا فرو رفته بود. بی‌تردید از پیش عوامل مختلفی در این بحران نقش داشتند، امام سجاد (علیه‌السّلام) در راستای هدف بزرگ الهی خود که هدایت و رهبری جامعه اسلامی می‌باشد، در مقابل این انحرافات سکوت اختیار نکرد و با توجه به شرایط و اوضاع حاکم بر جامعه به مبارزه علیه این انحرافات پرداخت.
فاصله گرفتن جامعه از مکتب اهل بیت علیه‌السّلام و محدودیت‌های سیاسی برای امامان (علیهم‌السّلام) از طریق منع نقل و نوشتن حدیث، همچنین توطئه دستگاه جبار اموی در جهت دامن زدن به اختلافات فکری و مشغول کردن مردم به مسائل غیر مهم و بهره‌برداری سیاسی از آن، که در نتیجه فرصت تبیین و تحقیق در این مسائل از دست می‌رفت، از جمله عواملی بود که جامعه اسلامی آن وقت ر ا در یک بحران فکری و عقیدتی فرو برده بود و با آن دست و پنجه نرم می‌کرد.
*با توجه به چنین شرایطی امام سجاد علیه السلام با چه روشی اقدام به هدایت و رهبری جامعه اسلامی می‌کردند؟
امام سجاد (ع) با توجه به وضعیت زمان و اختناق حاکم در آن دوران، اقدام به یک سلسله برنامه‌های ارشادی و فرهنگی و مبارزات غیرمستقیم نمود. آن حضرت با اینکه پس از واقعه کربلا جامعه اسلامی را گرفتار ترس و یاس می‌دید و کسی را نمی‌یافت که تربیت کند و دانش خویش را به او بسپارد ولی از پای ننشست و با دعا و نیایش مطالب عمیق و مضامین ارزنده و گرانقدری را به جامعه اسلامی به ویژه شیعیان منتقل ساخت. تداوم بخشی و تفسیر درست حادثه عاشورا و جلوگیری از تحریف آن، پرورش رهبر آینده امت اسلامی حضرت باقرالعلوم (ع)، نشر معارف قرآن و فرهنگ اسلام در قالب دعا و نیایش، نظارت و هدایت اندیشمندان و فقها و قُرّای جامعه اسلامی، حمایت سیاسی، مادی و معنوی از بردگان به عنوان مظلوم ترین گروههای اجتماعی و تلاش برای هدایت و آزادی آنان از مهمترین اقدامات امام سجاد (ع) پس از عاشورا و در دوران امامت ایشان به شمار می‌رود.
به دلیل فضای خفقانی که پس از واقعه عاشورا در بلاد اسلامی به ویژه مدینه حاکم بود، امام سجاد (ع) از طریق دعا به نشر معارف قرآن و فرهنگ اسلامی پرداخت که مهمترین آن مجموعه ادعیه‌ای تحت عنوان «صحیفه سجادیه» مشتمل بر ۵۴ دعاست. صحیفه سجادیه در ضمن دعا، معارف اسلام، سیاست اسلام، اخلاق اسلام، اجتماعیات اسلام، حقانیت شیعه، حقانیت اهل بیت (ع)، انتقاد از ظلم و ظالم، سفارش به حق و حقیقت، و بالاخره یک دوره معارف اسلامی را آموزش می‌دهد. صحیفه‌ای که محققین، اسم آن را اخت القرآن، انجیل اهل بیت و زبور آل محمد نهاده اند.
همچنین می‌توان در اینجا به چند مورد از مهمترین فعالیت‌های امام (علیه‌السّلام) در خصوص رهبری و هدایت جامعه اشاره کرد. این فعالیت‌ها عبارتند از ۱- هشدار نسبت به عقاید انحرافی مانند عقاید اهل غلو (نسبت دادن منزلت الوهیت به امامان)، ۲- مبارزه با عقیده جبرگرایی دستگاه حاکم که معاویه طلایه دار ترویج این عقیده بود، ۳- مبارزه با مشبهه و کسانی که عقیده تشبیه و تجسیم خداوند را ترویج می‌دادند، ۴- احتجاج با متصوفه و راهنمایان و ۵- مبارزه با عالمان درباری.
مورخان شرایطِ سیاسی عصر امام سجاد (ع) را بسیار سخت توصیف می‌کنند به گونه‌ای که آن حضرت قادر نبود آزادانه کلاس درس برگزار کند. به همین جهت برای انتقال علوم دینی و اخلاقی، از راه‌های غیر مستقیمی چون خرید برده، تربیت آنها و سپس آزاد کردنشان یا فرستادنشان به مناطق دوردست بهره می‌جست. همچنین از قالب دعا و نیایش برای انتقال مفاهیم تربیتی استفاده می‌کرد.
با این حال گفته می‌شود امام سجاد (ع) در اواخر عمر شریفشان و به دلیل بهتر شدن نسبی اوضاع، شبستان مسجد پیامبر را محل درس و بحث خود قرار داده بود و در مباحثی چون فقه، تفسیر، حدیث، کلام و قوانین اخلاق و رفتار با پیروانش به مباحثه می‌پرداخت. همچنین در همهٔ جمعه‌ها یک خطبه عمومی ایراد می‌کرد که در آن به موعظه مردم می‌پرداخت و مردم سخنانش را یادداشت می‌کردند.
*با توجه به تبلیغات مخرب بنی امیه علیه اهل بیت پیامبر (ص) موقعیت اجتماعی امام سجاد (ع) پس از واقعه عاشورا در چه سطحی قرار داشت؟
واقعه عاشورا و شهادت امام حسین علیه السلام نتوانست یزید را به همه اهداف خود برساند. یکی از اهداف یزید پاک کردن ذکر اهل بیت علیهم السلام از ذهن مردم بود، او در کاخ خود پاسخ کوبنده حضرت زینب سلام الله علیها را اینگونه دریافت کرده بود: «فَکِد کَیْدک وَاسْعَ سَعْیک و ناصِبْ جُهْدَک فوالله لا تمحُو ذکرنا و لا تُمیتُ وَحْیَنا».
همچنین در پاسخ به سوال شما می‌توان گفت شعر معروفِ فَرَزدَق در وصفِ امام زین العابدین (ع) بازتاب دهنده موقعیت ممتاز اجتماعی امام سجاد (ع) و دلیلی بر محبوبیتِ آن حضرت در میان مردم است. این شعر صحنه‌ای از احترامِ مردم به امام زین العابدین (ع) در مقابلِ بی‌توجهیِ آنها به هشام بن عبدالملک در ازدحامِ حجّ را توصیف می‌کند.
گفته می‌شود در هنگامِ طوافِ خانهٔ خدا، امام سجاد (ع) و هشام هر دو سعی داشتند خود را از میانِ جمعیتِ متراکم که اطرافِ کعبه می‌چرخیدند به حجرالاسود برسانند. مردم برای امام زین‌العابدین (ع) کوچه باز کردند درحالی‌که هشام بیهوده در میانِ جمعیت تقلّا می‌کرد. بر طبق این گزارش، خلیفه که از این واقعه به خشم آمده بود، فریاد زد این چه کسی است که مردم چنان احترامی به او می‌گذارند. فرزدق در پاسخِ خلیفه، قصیده‌ای سرود که از شاهکارهای ادبیاتِ عرب محسوب می‌شود. این قصیده همچنین گواهی تاریخی بر صحتِ این واقعه محسوب می‌شود.
فرزدق به تاوانِ این قصیده به‌دستور هشام راهی زندان شد. امام سجاد (ع) برای جبران، هدیه‌ای ۱۲۰۰۰ درهمی برایش ارسال کرد اما فرزدق آن را نپذیرفت و اظهار داشت این شعر را فقط به‌خاطرِ غیرتِ مذهبی‌اش گفته است. فرزدق در زندان شروع به هجوِ خلیفه کرد تا جایی‌که خلیفه از بیمِ زبانِ گزنده‌اش، دستورِ آزادی‌اش را صادر کرد.
*دوران امامت امام سجاد با چه چالش‌هایی از نظر سیاسی همراه بود و ایشان چگونه با این چالشها برخورد می‌کردند؟
عصر امامت امام زین‌العابدین (ع)، یکی از ترسناک‌ترین دوره‌های تاریخ اسلام برای شیعیان به شمار می‌آید، یکی از اقدامات مهم امام سجاد (ع) در راستای رهبری هدایت شیعه موضع‌گیریهای بجا و به موقع آن حضرت در برابر قیام‌ها و شورش‌ها و نیز مواضع آن بزرگوار در مقابل عملکرد حکّام اموی عصر خویش بود.
می‌توان شرایط سیاسی دوران امامت امام سجاد (ع) را به دو دوره تقسیم کرد، قسمت اول مربوط به دوران حکومت یزید و قسمت دوم مربوط به دوره پس از آنکه می‌شود آن را دوران قیام‌ها و دگرگونی ها نامید.
با آمدن یزید و رقم خوردن حوادث هولناکی مانند شهادت امام حسین علیه السلام، واقعه حره و آتش زدن خانه خدا به دست شامیان، اوضاع سیاسی در شبه جزیره عرب به قدری متشنج شده بود که مردم نمی‌دانستند برای حفظ جان خود به کجا پناه ببرند.
التزام به روش تقیه پس از واقعه کربلا از سوی امام سجاد (ع) موجب شد یزید سفارش کند که متعرض امام سجاد (ع) نشوند و این گونه شد که آن حضرت در جریان واقعه حرّه از گزند سپاه اموی در امان ماندند. شهر مدینه با حمله شامیان در واقعه حره به شهر خون و وحشت تبدیل شده بود. طبق گفته تاریخ نویسان هزار نفر از صحابه پیامبر در این واقعه کشته شدند، تا آنجا که مروان بن الحکم که از دشمنان سرسخت اهل بیت پیامبر بود به همراه خانواده اش به خانه امام سجاد پناهنده شد تا از گزند حمله شامیان در امان باشند.
طبق تصریح منابع تاریخی در جریان واقعه حره و هجوم شامیان به مدینه، علاوه بر خانواده مروان بن الحکم، بسیاری از خانواده‌ها (حدود ۴۰۰ نفر) همسر و فرزندان خود را به خانه امام سجاد (علیه السلام) فرستادند و از آن حضرت پناه خواستند و در پناه آن حضرت تا پایان اشغال مدینه به دست سپاه مسرف، در امنیت و سلامت به سر بردند و از تعرض شامیان در امان ماندند.
خط مشی حضرت سجاد (ع) پس از واقعه عاشورا باعث شد که جاسوسان و گزارشگران اموی که در مدینه تعدادشان بی‌شمار بود و روابط و مسائل زندگی حضرت را زیرنظر گرفته بودند، نتوانند کوچک‌ترین حرکتی از ایشان برخلاف حکومت یزید گزارش دهند و به همین جهت حضرت و پیروان ایشان از این وقایع در امان ماندند و اهل بیت را که در جریان کربلا به شدت مورد آزار قرار گرفته بودند، در واقعه حرّه مصون ماندند.
*با پایان یافتن حکومت یزید، اوضاع سیاسی حاکم چه شرایطی را برای امام سجاد (ع) پیش آورد و ایشان چه سیاستی را در پیش گرفتند؟
با مرگ یزید فرزند او به نام معاویه‌ی دوم روی کار آمد، دوران خلافت معاویه بن یزید بسیار کوتاه بود و برخی از منابع آن را چهل روز دانسته‌اند. به اتفاق همه روایات تاریخی، او برعهده گرفتن خلافت را خوش نداشت و از آن بیزار بود. درباره علت این موضوع روایت‌های مختلفی نقل شده است.
در برخی گزارش‌ها، بیزاری از رویه پدرانش (معاویه و یزید) و سایر امویان علت اصلی کناره‌گیری او از خلافت دانسته شده و به گرایش او به اهل بیت (ع) تصریح شده است. گزارشی در کتاب حبیب السیر، از منابع تاریخی فارسی قرن دهم هجری، وجود دارد که بر اساس آن معاویه به شایستگی امام زین العابدین (ع) برای خلافت تصریح کرده و مردم را به دعوت از ایشان توصیه کرده است. برخی از منابع تراجم‌نگاری و رجالی شیعه با استناد به این گزارش، معاویه بن یزید را در زمره شیعیان قرار داده‌اند.
*آیا امام سجاد (ع) نقشی در قیام توابین داشتند؟
مورخان این گونه می‌نویسند، آن دسته از مردم عراق که امام حسین (ع) را به کوفه خوانده و آن حضرت را در مقابلِ سپاه ابن زیاد تنها گذاشتند، پشیمان شدند و توبه کردند و «تَوّابین» لقب گرفتند و درصدد برآمدند از قاتلانِ امام حسین (ع) انتقام بگیرند. کمی قبل از اینکه توّابین به سمتِ شام حرکت کنند، مُختار به کوفه آمد تا سلیمان بن صُرَد خُزاعی، فرماندهِ توّابین و یارانش را قانع کند به او بپیوندند و از نقشهٔ او برای شکست بنی‌امیه پیروی کنند اما توّابین زیر بار نرفتند و در (۶۵ ق -۶۸۴ م) حمله کردند و پس از سه روز شکست خوردند و سلیمان کشته شد. هیچ مدرکی در مورد دخالت امام سجاد (ع) در این واقعه یافت نشده است.
*امام سجاد (ع) چه موضعی در برابر قیام مختار داشتند؟
گفته می‌شود مختار ثقفی برای تثبیتِ موقعیتش نخست از امام زین‌العابدین (ع) خواست به او اجازه دهد مردم را به حمایت از او دعوت، و قیامش را به نامِ او آغاز کند اما آن حضرت نپذیرفتند. هرچند بعدها از اینکه مختار کُشندگان امام حسین (ع) را کُشت، اظهار خشنودی کردند.
مورخان چنین می‌نویسند که مختار قصد داشت دعوت خود را به نام امام سجاد (ع) آغاز کند، اما وقتی او نتوانست توجه امام سجاد (ع) را به خود جلب کند، دعوتش را به نامِ محمّدِ حَنَفیّه، عموی امام سجاد (ع) آغاز کرد و او را «مَهدیِ اُمَّت» خواند. در این هنگام بود که بحثِ حقِ جانشینی و اینکه آیا امامت، حق امام زین‌العابدین است یا محمد حنفیه، بالا گرفت.
محمد حنفیه مردِ شجاع و پارسایی بود که متأسفانه عدهٔ زیادی به امامتش اعتقاد داشتند. عدهٔ دیگری نیز حضرت زین العابدین (ع) را امام می‌دانستند و معتقد بودند او جانشین برحق امام حسین (ع) و حضرت سید الشهدا علیه السلام او را به‌عنوانِ امامِ بعدی انتخاب کرده است. در حالی که محمد بن حنفیه ادعا می‌کرد او به امامت سزاوارتر است، چون پسرِ امیر المومنین حضرت علی بن ابی طالب (ع) است. امام سجاد (ع) نیز از عمویش می‌خواست تا از خدا بترسد و چنان ادعایی نکند.
بسیاری از صاحبنظران، بر خلاف قهرمان دانستن مختار ثقفی توسط برخی از شیفتگان او، عملکرد مختار را بخاطر ایجادِ انشقاق بین شیعیان، مورد انتقاد جدی قرار می‌دهند، زیرا او بود که اولین بار شیعیان را به اطاعت از محمد حنفیه فراخوانْد و بدین ترتیب آنها را از امام سجاد (ع) دور کرد و این امر را اولین انشقاق در تاریخِ تشیع می‌شمارند.
پس از شکست مختار و کشته شدن عبدالله بن زبیر، خلیفه زبیری، محمد حنفیه و امام زین‌العابدین (ع) توافق کردند به مکّه بروند و مقابلِ حَجَرُالْاَسْوَد ایستاده، برای دریافتِ نشانه‌ای از طرف خداوند دعا کنند. ابتدا محمد حنفیه دعا کرد اما پاسخ یا نشانه‌ای دریافت نکرد. سپس امام زین‌العابدین (ع) دست به دعا برداشت که بر اساسِ این روایت، حجرالاسود شروع به لرزش کرد تاجایی که نزدیک بود از روی دیوار سقوط کند و با زبانِ فصیحِ عربی به سخن آمد و شهادت داد که علی بن الحسین امام و جانشینِ واقعیِ امام حسین (ع) است. شهادتی که محمد حنفیه به آن گردن نهاد.
بر طبق این گزارش، امام زین‌العابدین (ع) سپس به مدینه برگشت و زندگیِ آرامی را به‌همراه عدهٔ محدودی از اطرافیانش - که برای پرسش‌های دینی به او مراجعه می‌کردند - شروع کرد.
امامت امام سجاد (ع) ۳۴ سال به طول انجامید. آن حضرت در سال ۹۴ ق به تحریک ولید بن عبد الملک مسموم گردید و به شهادت رسید و پیکر مطهرش در کنار عموی ایشان امام حسن مجتبی (ع) در بقیع مدفون شد.