پژوهشگر علوم قرآن و حدیث ضمن اشاره به معیارهای کنش گفتاری موفق از دیدگاه آستین، به اثبات این مسئله پرداخت که پاره گفتار «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» یک کنش گفتاری موفق بوده است.
به گزارش ایکنا، نشست «کنش گفتاری حدیث «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» بر اساس دیدگاه آستین» با ارائه مرضیه تالی طبسی؛ پژوهشگر علوم قرآن و حدیث دوشنبه ۱۵ آبان در دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛
یک فراز از خطبه پیامبر(ص) در روز غدیر برای همه آشنا است و آن عبارت «من کنت مولاه» است. علت اینکه این فراز آشنا است این است که به تواتر هم از شیعه و هم اهل سنت نقل شده است. با این وجود در دلالت این حدیث بحث است که مولا به چه معنایی است و این بحث مورد مجادلات فریقین است. برای خود من سوال بود اگر فقط معنا مد نظر باشد در خود خطبه عبارات دیگری هم هست که به این مضمون یعنی وصی و خلیفه اشاره دارد اما چرا این عبارت بیشتر مورد بحث قرار گرفته و چالش‌برانگیز است.
در اینجا خواستم از نظریه زبان‌شناسی آستین استفاده کنم. در نیمه دوم قرن بیستم میلادی آستین نظریه کنش گفتاری را مطرح کرد. یک زمان هست که گفتارهای ما کار انجام می‌دهد. به این کار کنش گفتاری می‌گویند. نظریه کنش گفتاری به بررسی متن با توجه به بافت آن می‌پردازد تا معانی پنهان یک عبارت آشکار شود. او مثال می‌زند وقتی شهردار می‌گوید جاده باز است، در واقع دارد با این جمله یک کار انجام می‌دهد و آن باز کردن جاده است. آستین می‌گوید مسئله فراتر از صدق و کذب است و آیا اگر کسی غیر از شهردار بگوید جاده باز است، جاده باز می‌شود؟
در دیدگاه آستین بافت زبان اهمیت ویژه‌ای دارد یعنی آستین می‌گوید اگر بخواهیم معنای اصلی یک پاره گفتار را به دست بیاوریم خیلی مهم است شرایطی که در آن وجود دارد لحاظ کنیم. برای مثال معنای جمله فردا سامان می‌آید برای ما روشن است ولی برای اینکه بدانیم گوینده چه هدفی داشته باید ببینیم این سخن در چه بافتی مطرح شده است.
نقش آیه تبلیغ در کنش گفتاری حدیث غدیر
با این توضیح در مورد فضای خطبه غدیر باید چند نکته را مورد توجه قرار داد؛ یک اینکه موضوع آنقدر مهم است که در جمعیت بی‌سابقه حاجیان در حجه الوداع بیان می‌شود. دوم اینکه موضوع آنقدر مهم است که پیامبر(ص) در هوای بسیار داغ به حاجیان خسته از حج برگشته دستور توقف داده و به کسانی که جلو رفتند دستور بازگشت داده است. سوم اینکه دستور این توقف با نزول آیه تبلیغ آغاز شده است. لذا علاوه بر این موارد، محتوای آیه تبلیغ به عنوان یکی از عوامل موثر در بافت نقش مهمی در تعیین کنش گفتاری حدیث «من کنت مولاه» دارد.
بحث بعدی من معیارهای کنش گفتاری موفق از نظر آستین در پاره گفتار «من کنت مولاه» است. نکته اول این است که باید توافق متعارفی داشته باشیم به نحوی که افراد معینی با توجه به شرایط معینی واژه‌های خاصی را تولید کنند. به عبارت دیگر، باید توافقی باشد که بر اساس آن با کمک پاره گفتاری که از واژه‌های معینی تشکیل می‌شود بتوانیم کنش معینی را اجرا کنیم. واژه کلیدی این پاره گفتار «مولی» است.
«مولی» از ماده ولی اشتقاق یافته است. معانی ولی در کتب لغت قرب و نزدیکی، محب و دوست و یاور و رهبر و امام و سرپرست امور است. پس در دایره معانی کلمه مولا معنای سرپرستی و خلافت وجود دارد. بنا به نقل تاریخ، خلیفه اول در خطبه‌ای کلمه مولا را به معنای سرپرست و خلافت به کار برده است. عبدالرزاق صنعانی نیز به خطبه‌ای از خلیفه دوم اشاره می‌کند که کلمه مولا را به معنای سرپرستی و خلافت به کار برده است. علاوه بر این، بسیاری از اهل سنت هم بر این باورند که مولا این معنا را می‌دهد. ابن عثیمین وهابی اعتراف می‌کند که مولا به معنی صاحب اختیار و رهبر حکومت است. کلبی لغت‌شناس بزرگ اهل سنت هم مولا را به معنی آنکه برتر از ما نسبت به جان و مال ما است بیان کرده است. بنابراین «مولا» کلمه‌ای نبوده که وقتی پیامبر(ص) به کار برده کسی معنی آن را نداند. اگر کسانی باشند این کلمه برایشان نامفهوم باشد باید معنای این کلمه را از پیامبر(ص) سوال می‌کردند.
معیار بعدی از نظر آستین این است که طرفین ارتباط و شرایط مورد نظر باید برای استناد به توافق خاصی که از آن تبعیت می‌کنند متناسب باشند. به عبارت دیگر توافق در موضع و موقعیت درستی به کار گرفته شود. برای مثال با بیان پاره گفتار من فرمان می‌دهم، تنها در صورتی می‌توانیم دستور دهیم که طرف مقابل ما در جایگاه اجتماعی پایین‌تری باشد. از نظر آستین شرایط و جایگاه طرفین و قوانین حاکم بر آنها در موفق بودن کنش آنها موثر است. لذا برای بررسی کنش حدیث غدیر نیاز به شناخت جایگاه پیامبر(ص) و مخاطبین داریم. به عنوان نمونه در همین خطبه پیامبر(ص) از مردم سوال می‌کند که آیا من نسبت به شما اولی از خودتان نیستم؟
توافق کامل؛ شرط کنش موفق
آخرین معیار از نظر آستین در کنش گفتاری موفق این است که توافق باید کامل باشد برای مثال در شرط‌بندی باید حداقل دو نفر حضور داشته باشند. این شرط هم همانطور که در بیان بافت و موقعیت اجتماعی بیان شد که با جمعیت کثیر حاجیان از نقاط مختلف تحقق یافت.
نتیجه اینکه بر اساس شرایط کنشی موفق از دیدگاه آستین پاره گفتار «من کنت مولاه» یک پاره گفتار موفق محسوب می‌شود. اگر چه پاره گفتار به ظاهر دارای ساختار خبری است ولی یک پاره گفتار کنشی محسوب می‌شود. علاوه بر کنش بیانی دارای کنش منظوری و تاثیری نیز می‌باشد و در کنش منظوری که محور تحلیل زبانی آستین است به این نتیجه می‌رسیم که پیامبر اکرم(ص) درصدد بیان و صدور حکمی است که در این حکم، امام علی(ع) به عنوان ولی امر مسلمین منصوب می‌شود و الفاظ دیگری که در خطبه آمده افاده این حکم را نمی‌کند. در بررسی کنش تاثیری به این نتیجه دست یافتیم که با توجه به کنش‌های تاثیری که در مخاطبان رخ داده است این پاره گفتار کنشی با وجود اینکه از جانب الهی بوده ولی ریشه در باورهای جامعه بشری آن زمان و ارزش‌های مورد قبول عامه آن دوران داشته است.