عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم گفت: در آیات متعددی به بحث قربانی پرداخته شده است و طبق روایات، در این روز حضرت ابراهیم(ع) امتحان شد و توبه آدم(ع) پذیرفته شد. در واقع عید قربان روز قربانی کردن خواهش‌های نادرست نفسانی است. بنابراین این عید جایگاه والایی دارد و به همین دلیل از بزرگترین اعیاد محسوب می‌شود.
عیسی عیسی زادهعید قربان یکی از بزرگترین و مهمترین اعیاد اسلامی است؛ روزی که در دهه اول ذی‌الحجه واقع شده است و به دنبال اتمام مناسک حج و به پاس شکرگزاری از اینکه خداوند حضور در مسجدالحرام و انجام مراسم حج را نصیب حجاج کرده است، عید گرفته می‌شود.
خبرنگار ایکنا به این مناسبت با حجت‌‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ آیا قربانی کردن و مناسکی به عنوان عید قربان مخصوص دین اسلام است یا چنین آیینی در ادیان دیگر هم وجود دارد؟
رسم قربانی کردن در راه خدا یا خدایان همیشه با جشن یا مراسم مذهبی و سنتی همراه بوده است و سابقه طولانی در امت‌ها دارد و مخصوص مسلمین و شیعیان نیست. به عبارتی بشر هنوز پا به مرحله تاریخ نگذاشته بود که به این کار اعتقاد داشت و به قربانی کردن می‌پرداخت. بنابراین قربانی کردن رفتاری دینی و اجتماعی است که از دیرباز در میان اقوام و فرهنگ‌های مختلف به شیوه‌های گوناگون وجود داشته و در طول تاریخ با تغییراتی همراه شده است.
با وجود تفاوت‌ها در انجام قربانی، شاید بتوان وجه اشتراک تمامی روش‌ها را در تقدس و متعالی بودن عمل پیدا کرد، مثلاً در یونان باستان قربانی نماد کفاره، تزکیه، آرامش خاطر و استمداد از رحمت خدایان بود و در مصر باستان قربانی به عنوان عملی آیینی رواج داشت. در دین اسلام نیز قربانی کردن در روز عید قربان و پس از انجام مناسک حج برگزار می‌شود. شیوه و انگیزه قربانی کردن در فرهنگ‌های گوناگون تفاوت‌هایی دارد و گاهی مسیر انحرافی را طی کرده است و انسان‌ها را به این بهانه قربانی می‌کردند، ولی ادیان توحیدی این کار زشت و نادرست را باطل دانستند و سپس قربانی کردن گوسفند رواج یافت.
دستورات و قوانین اسلام بر اساس حکمت‌های بسیار دقیق و سودمند برای مخلوقات وضع شده است؛ اگرچه سودمندی برخی از آنها را متوجه نشویم؛ از جمله قوانین و احکام اسلام این است که بر حاجیان واجب است در روز عید قربان در سرزمین منا قربانی کنند. البته درباره فلسفه و اهداف قربانی در روایات مطالبی بیان شده است؛ از جمله توجه حاجیان به قربانی کردن هواهای نفسانی و ذبح نفس اماره، کسب تقوا و تقرّب به خداوند و کمک به مستمندان.
ایکنا ـ چرا این عید را بزرگترین عید مسلمانان دانسته‌اند؟
در اسلام دو عید بزرگ یعنی عید فطر و قربان جشن گرفته می‌شود و در عید فطر روزه‌دار بعد از آنکه یک ماه روزه‌داری را با موفقیت سپری کرد، برای قدردانی و شکرگزاری به درگاه خدا، پایان روزه را جشن می‌گیرد. این شادمانی برای آن است که ما موفق شدیم یک ماه برخلاف میل طبیعی و هواهای نفسانی از برخی کارها پرهیز کنیم. در عید قربان هم حاجی به پاس قدردانی و شکرگزاری به درگاه الهی و اینکه خداوند به او توفیق انجام مناسک حج را داده و به خصوص روزهای احرام بر هوای نفس خود غلبه کرده است گوسفندی قربانی می‌کند و گوشت آن را به فقرا و مساکین می‌دهد.
نام دیگر این عید در لسان روایات به عید اضحی تعبیر شده که به معنای بالا آمدن سپیده‌دم است، زیرا قربانی در این هنگام انجام می‌شود. در سوره مبارکه ضحی می‌خوانیم: «وَالضُّحَى وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَى؛ سوگند به شب چون آرام شود. سوگند به روشنايى روز». قرآن کریم در آیات متعدد به بحث قربانی پرداخته است و طبق روایات امتحان حضرت ابراهیم(ع) در این روز انجام و توبه آدم(ع) هم در این روز پذیرفته شد. در واقع روز قربانی کردن خواهش‌های نادرست نفسانی است. بنابراین این عید جایگاه والایی دارد و به همین دلیل از بزرگترین اعیاد محسوب می‌شود.
ایکنا ـ فلسفه ذبح کردن یک حیوان به عنوان قربانی در مناسک حج و غیر آن چیست؟
در نگاه اسلام قربانی هدفمند، ارزشمند است وگرنه ریختن خون حیوانات بدون استفاده از گوشت آنها نه تنها ارزشی ندارد، بلکه ضد ارزش است. در روایتی می‌خوانیم که پیامبر اسلام(ص) فرمود که هر کس گنجشکی را بدون دلیل بکشد، آن گنجشک در روز قیامت در محضر پروردگار از او شکایت خواهد کرد که فلانی بدون آنکه هیچ سودی عایدش شود، بیهوده مرا کشت و مرا زنده نگذاشت تا حشرات را بخورم.
بنابراین بیش از آنکه ریختن خون در قربانی مطرح باشد نیت و جهت‌گیری آن مهم است؛ برخی برای پیشگیری از حوادث منفی قربانی می‌کنند، ولی قبل از آن، گذشتن از مال و جهاد با مال در راه خدا مطرح است. به عبارتی صرف‌نظر کردن از بخشی از مال و مصرف آن در راه‌های مفید برای تقرب به خدا و جلوگیری از خسارات مادی و معنوی ارزشمند است. البته هر نوع صدقه گرچه خونی ریخته نشود، آثار مشابهی دارد.
در روایات آمده است که صدقه ۷۰ بلا را دفع می‌کند؛ از آنجا که قشر پایین و متوسط جامعه معمولاً از نظر دریافت مواد پروتئینی مانند گوشت در مضیقه بیشتری هستند، ریختن خون و هدیه گوشت قربانی می‌تواند از صدقه‌های برتر به شمار آید و طبیعتاً عامل بازدارندگی بیشتری را می‌توان برای آن در نظر گرفت. لذا امام باقر(ع) فرمودند: «خداوند قربانی کردن و غذا دادن را دوست دارد». همچنین امام صادق(ع) فرمود: «همانا قربانی کردن گناهان صاحبش را می‌ریزد و باعث آمرزش آنها می‌شود».
ایکنا ـ در صحیفه سجادیه برای روز عید قربان دعایی نقل شده است. درباره مفاهیم این دعا هم صحبت می‌کنید؟
بله، امام سجاد(ع) مطالب بسیار ارزشمندی را فرموده‌اند؛ از جمله اینکه عید قربان روز مبارک و فرخنده‌ای است. امام سجاد(ع) در فرازی از دعای عید قربان که گفته شده در دهم ذی‌الحجه خوانده شود فرمود: خدایا، ما را در گروه بندگان صالح و مؤمنت قرار ده که در این روز تو را مىخوانند. اى پروردگار جهانیان، ما را بیامرز که تو بر هر کار توانایى.
فرازهای دعا با همین حمد و ثنا به درگاه خدا و اعتراف به ربوبیت و قدرت شکست‌ناپذیر الهی ادامه می‌یابد و می‌فرماید که بار خدایا، حاجت به تو آورده‌ام و امروز بار فقر و فاقه و مسکنت خویش بر دوش کشیده بر درگاه تو فرود آمده‌‌ام، در حالى که اعتمادم به آمرزش و رحمت تو بیشتر از اعتمادم به عمل خویش است. در بخشی هم درود و صلوات بر پیامبر(ص) می‌فرستد و می‌فرماید؛ خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و امروز مرا از امیدم نومید مکن. اى خداوندى که شوخ‌چشمى سائلان تو را از عطا بازنمىدارد و از عطایت نمى‌کاهد.
در بخش دیگری از دعا هم می‌خوانیم که براى من در فضل و احسان خود بیفزاى که تو توانگر و بخشایندهاى و آن را به خیر و نعمت آخرتم بپیوند یا ارحم الراحمین. پس از تلاوتِ دعا هرچه مى‌خواهى از خدا بخواه و هزار بار بر محمّد و دودمانش درود فرست، که امام زین‌العابدین(ع) پس از فراغت از این دعا چنین مى‌کرد. البته مضامین دعا منحصر به این موارد نیست و علاقه‌مندان می‌توانند به دعای ۴۸ صحیفه مراجعه کنند.
ایکنا ـ همانطور که گفتید اعیاد فطر و قربان از بزرگترین اعیاد مسلمانان است، اما چرا برخی شیعیان در این روزها در غم و اندوه به سر می‌بردند؟
در منابع دینی عید فطر و قربان و عید غدیر از اعیاد بزرگ اسلامی و از روزهای بخشش گناهان هستند؛ از این رو از روزهای شادی مسلمانان خواهند بود؛ اما باید توجه کرد که در برخی شادی‌ها نیز می‌توان با وجود شادمان بودن از نظر دیگری محزون و اندوهگین بود. برای نمونه خانمی باردار است؛ اما همسر او قبل از تولد کودکش از دنیا می‌رود. به طور طبیعتی او هنگام زایمان از فرزنددار شدن خود شادمان است، ولی از اینکه پدر این کودک نتوانسته او را ببیند و نوزاد او یتیم به دنیا آمده اندوهگین خواهد بود. همچنین مردی که همسرش را از دست داده، هنگام ازدواج فرزندانش از به سرانجام رسیدن آنان شادمان است، اما از این نظر که مادر فرزندانش نتوانسته عروسی آنان را ببیند غمگین خواهد بود.
از امام باقر(ع) نقل شده است: «ما مِن یَومِ عَیدٍ لِلمُسلِمینَ اَضحَىً وَلا فِطرٍ اِلّا و هُوَ یُجَدِّدُ اللهُ لآلِ مُحَمَّدٍ فِیهِ حُزناً. قالَ: قُلتُ: وَ لِمَ ذلِک؟ قالَ: اِنَّهُم یَرَونَ حَقَّهُم فى اَیدى غَیرِهِم»؛ هیچ عید فطر و قربانی نیست، مگر آنکه با آمدن آن غم و اندوه اهل بیت(ع) تجدید می‌شود. راوى علت این موضوع را پرسید که امام(ع) پاسخ داد: چراکه آنان حق خود را در دست دیگران می‌بینند. این روایت در کتاب معتبری نقل شده است، اما از نظر سند مجهول است. با این حال، محتوای آن قابل پذیرش است، زیرا مراد از حق در این روایت، موضوع سرپرستی امت اسلامی است که بعد از پیامبر(ص) به ناحق به دست نااهلان افتاد و برپایی این نمازها به امامت حاکمان ظالم، یادآور مسئله غصب جایگاه امامت و زعامت است که انسان را از این نگاه اندوهگین و محزون خواهد کرد. چه‌بسا حزن اهل‌بیت(ع) در این‌‌‌باره به سبب انحراف مسلمانان بوده که می‌توانستند در این روز به حضور جانشینان واقعی پیامبر(ص) برسند و مواعظ و احکام و دیگر آموزه‌های اصیل دینی را مستقیماً از آن حضرات(ع) بشنوند؛ اما آنها از این نعمت بی‌بهره ماندند و بسیاری از آنها در مسیر گمراهی افتادند.
اگر عده‌‌ای از مؤمنان با آنکه از نظر درک روز عید شادمانند، ولی با در نظر گرفتن مصائب اهل‌بیت(ع) محزون می‌شوند، این نوع درک نشان‌دهنده معرفت و محبت آنان است، همانطور که در دو عید مذکور و نیز در روز جمعه سفارش می‌شود به یاد امام زمان(عج) و غیبت ایشان، دعای ندبه قرائت شود زیرا آن دعا فرازهای حزن‌انگیزی دارد.
گفت‌وگو از علی فرج‌زاده