علی اشرف فتحی، استاد حوزه قم ضمن اشاره به برخی اقدامات مأمون که نشان‌دهنده وجود گرایش‌های شیعی در اوست، به توضیح درباره تحلیل پژوهشگران پیرامون انگیزه مأمون از این اقدامات پرداخت و تصریح کرد به اعتقاد برخی، این اقدامات سیاست مأمون برای خاموشی قیام علویان بوده است.
علی اشرف فتحی، پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد حوزه قم در گفت‌وگو با ایکنا به توضیح درباره سیره امام رضا(ع) در مناظرات علمی با پیروان ادیان پرداخت و گفت: درباره رفتار امام رضا(ع) با پیروان ادیان مختلف، چیزی که می‌توانیم به آن تمسک کنیم بحث مناظره‌های معروف امام رضا(ع) است که عمدتا در کاخ مامون در مرو برگزار شده است. ایشان در جریان این مناظرات با علمای چهار دین گفت‌وگوهایی داشتند. درک این گفت‌وگوها منوط به این است که بدانیم خود مامون چگونه فردی بوده و چه انگیزه‌هایی از برگزاری چنین جلساتی داشته است. درباره مامون عباسی اختلافاتی بین مورخان وجود دارد چون روایت‌های ضدونقیضی درباره شخصیت مامون به ما رسیده است. بین خلفای عباسی دو فرد بودند که گرایش‌های پررنگی به شیعه داشتند؛ یکی مامون بود و دومی هم الناصر لدین الله که برای اواخر دوره بنی عباس است و دوران خلافتش حدود نیم قرن طول کشید و چهره محبوبی بوده است. درباره او هم بحث زیاد است که آیا شیعه بوده یا سیاستش چنین اقتضایی داشته است. مامون هم همین وضعیت را دارد ولی به خاطر اینکه مامون به قتل امام رضا(ع) متهم است این بحث درباره‌اش کم رنگ شده است.
دلیل گرایش مامون به مباحث علمی
وی افزود: مامون از مادری به دنیا آمده که برده دربار هارون‌الرشید و اصالتا ایرانی بوده است. بنابراین در قیاس با برادر ناتنی‌اش امین که مادری عرب داشته است، فرد دون‌رتبه‌ای محسوب می‌شده لذا با توجه به همین نقصی که آن زمان داشته به نظر می‌رسد برای جبران این نقیصه و با توجه به هوشی که داشته به سمت بحث‌های علمی گرایش پیدا کرده است و چهره خاصی در زمان خودش در این زمینه بوده است. به همین جهت در دوره مامون، بحث نهضت ترجمه و مباحث علمی در جهان اسلام گسترش پیدا می‌کند. با توجه به این سابقه، در مورد خود مامون ابهامات جدی مطرح است که انگیزه‌اش چه بوده و برای چه به شیعه بها می‌داده است.
راهبرد مامون در برابر علویان
پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: ما بحث نیابت امام رضا(ع) و دعوت از ایشان برای مناظرات را شنیده‌ایم. طبق برخی تحلیل‌ها این اقدامات در جهت خاموش کردن شورش‌های علویان بوده است. اتفاقا یک بحثی که مطرح می‌شود و ابهامات را زیاد می‌کند همین است؛ چون بعد از هارون اوضاع جهان اسلام به هم می‌ریزد و بین امین و مامون تنش پیدا می‌شود. به هر حال ابتدا چند سال امین خلافت می‌کند. او هرچند مورد اعتماد جریان قدرتمند عربی در خاندان بنی‌عباس و مستقر در بغداد بود ولی مامون به لحاظ شخصی و هوشی برتری محسوسی نسبت به او داشت و در اثر تقابل این دو برادر، اوضاع جهان اسلام را به هم ریخته بود و بین دو بخش قدرت در بنی‌عباس تنش ایجاد شده بود.
وی افزود: این تنش باعث می‌شود مخالفان هم طمع و شورش کنند. پررنگ‌ترین مخالفان آن زمان علویان بودند. علویان بخشی از فرزندان امام علی(ع) بودند که امامت امامان ما را قبول نداشتند و معتقد بودند باید شورش کرد و قدرت را به دست گرفت. اینها در زمان مامون شروع به شورش کردند و همین باعث شد برخی معتقد شدند دلیل عمده سیاست مامون برای میدان دادن به امام رضا(ع) کنترل این شورش‌ها بوده است. نکته مهم این است در زمان مامون خود بنی عباس به تازگی قدرت گرفته بود و اساسا بنی عباس با شعار انتقام از شهدای اهل بیت(ع) به صحنه آمده بود و خود را از خاندان پیامبر(ص) می‌دانست و همه اینها برای حکومت مرکزی نگرانی ایجاد می‌کرد. بر این اساس شخصیت مامون در هاله‌ای از ابهام است و اختلافاتی در موردش وجود دارد. به عنوان مثال اعلام جانشینی برای فردی غیر خاندان عباسی آن هم جریانی که رقیب محسوب می‌شود؛ خیلی جای سوال دارد. گروهی که رفتارهای دیگر مامون را می‌بینند می‌گویند این اقدام ترفند بوده است ولی گروه دیگری که خوش‌بین هستند می‌گویند این اقدام به لحاظ علاقه شخصی مامون به تشیع بوده است.
فتحی تصریح کرد: درباره علاقه مامون به تشیع گزارش‌های متعددی داریم؛ مثل برگرداندن فدک. فدک سرزمینی در مدینه بوده و کاملا سمبلیک بوده و گرفتنش از حضرت فاطمه(س)به دست خلیفه اول و برگرداندن آن به دست مامون همیشه محل بحث بوده است. حتی یکبار بین امام کاظم(ع) و هارون الرشید نسبت به این مسئله بحث شد و هارون اظهار تمایل کرد که آن را به اهل بیت(ع) بازگرداند. بعد هارون از امام می‌خواهد محدوده فدک را مشخص کند ولی محدوده‌ای که امام مشخص می‌کند به اندازه کل جهان اسلام می‌شده است. بنابراین فدک سرزمینی نمادین است و نماد قدرت سیاسی اهل بیت(ع) است و نه یک باغ کوچک. مامون این باغ را به اهل بیت(ع) برمی‌گرداند و برخی این اقدام را به عنوان یکی از گرایش‌های متمایل به شیعه از او تلقی کردند.
نمونه‌های گرایشات شیعی مامون
وی با اشاره به نمونه دیگری از گرایشات شیعی مامون، گفت: او حرف‌های تندی علیه خلیفه دوم زده است. حرف‌هایی از مامون درباره ممنوعیت ازدواج موقت توسط خلیفه دوم نقل شده است که مامون در ضمن آن سخنان، به تندی علیه خلیفه حرف زده است و تعابیر توهین‌آمیزی به کار برده و او را طبق برخی نقل‌ها به حیوانات تشبیه کرده است. همچنین طبق برخی اقوال، مامون بعد از شهادت امام رضا(ع) بی‌تابی می‌کند و چند روز عزاداری می‌کند. برخی این اقدامات را بنابر سیاست او حمل کردند و برخی به علاقه او. بنابراین نسبت به رفتارهای مامون یک ابهام جدی وجود دارد. بعد از شهادت امام رضا(ع) هم این رفتارها ادامه پیدا می‌کند مثلا می‌بینیم به امام جواد(ع) بها داده می‌شود و دخترش را به عقد امام جواد(ع) درمی‌آورد و امام جواد(ع) هم در برخی مناظره‌های دینی حضور پیدا می‌کند.
پژوهشگر مطالعات شیعی ادامه داد: وقتی درباره گفت‌وگوهای امام رضا(ع) صحبت کنیم یک نکته این است که این گفت‌وگوها اعتبار دارد یا نه. برخی معتقدند راوی اینها فردی مثل صدوق است و قابل اعتماد است ولی برخی معتقدند چون سندش کامل ذکر نشده است باید آن را ضعیف تلقی کنیم. اگر بحث سندی را کنار بگذاریم، این مناظرات در منابع اولیه شیعه ذکر شده و وجود چنین مناظراتی اهمیت دارد. حتی اگر جزئیات گفت‌وگوها را نپذیریم ولی می‌شود ادعا کرد با توجه به روحیات مامون که به مباحث علمی علاقه داشته است و با توجه به جایگاه خاص امام رضا(ع)، می‌شود با اطمینان گفت چنین مناظراتی وجود داشته است. البته باید این مسئله را ذیل شخصیت مامون درک کرد چون برگزارکننده و مبتکر این قضیه مامون بوده است و کمابیش ابهامات در مورد این جلسات وجود دارد.
وی در پایان گفت: بحث دیگر این است آیا مامون از این مناظرات برای تثبیت موقعیت خودش در جهان اسلام استفاده می‌کرده است. هر صاحب نظری به قرائنی تمسک می‌کند، پس در مورد انگیزه مامون هم اغتشاش و ابهام وجود دارد. به صورت کلی اگر بخواهیم بحث را پیش ببریم امام رضا(ع) یک چهره علمی شاخصی در جهان اسلام داشته و به عنوان چهره علمی مطرح بوده است و همین انگیزه‌ای جدی برای مامون می‌شود که ایشان را برای مناظرات دعوت کند. طبیعی است این مناظرات نشان‌دهنده چهره درخشان علمی حضرت باشد. نکته دومی که درباره این مناظرات می‌شود گفت نحوه استدلال‌های ایشان است. ایشان گاهی به استدلال‌های عقلی تمسک می‌کردند و گاهی استدلال‌هایشان جدلی بوده است و از منابع مورد قبول طرف مقابل استفاده می‌کردند. بحث سوم برخورد احترام‌آمیز امام رضا(ع) است. هرچند برخورد مأمون آمرانه بوده است اما برخورد امام رضا(ع) اینطور نیست و کاملا محترمانه بوده و نگاه عالمانه داشتند.
گفت‌وگو از مصطفی شاکری