همین که فردی فوت می‌کند، دیگر کسی حق دخل و تصرف در اموالش را ندارد تا اینکه هزینه‌های کفن و دفن و بدهی‌ها و دیونش پرداخت شود و سپس اگر چیزی ماند بین وراث تقسیم شود؛ تقسیم اموال بین وراث هم منوط به تعیین قطعی افرادی هست که به عنوان ورثه باقی مانده‌اند و از این رو یکی از اقدامات مهم پس از فوت افراد، منحصر کردن وراث باقی مانده از متوفی یا همان انحصار وراثت است.
به گزارش «تابناک»؛ انحصار وراثت باید از سوی یک مرجع رسمی اعلام شود و از این روی، برای اینکه وراث مشخص شوند، یک مرجع قضایی، که امروز در صلاحیت شورای حل اختلاف قرار گرفته، باید مراتب انحصار وراثت را گواهی کرده و در اختیار وراث قرار دهد تا به استناد آن، اموال را تقسیم کنند. البته اگر محل سکونت متوفی نامشخص باشد، مسئولیت برعهده دادگاهی است که آخرین بار متوفی در آنجا سکونت داشته است؛ بنابراین درصورتی که فرد چندین مکان را برای سکونت انتخاب کرده و آخرین بار در تهران سکونت داشته، دادگاه تهران باید به انحصار وراثت فرد موردنظر رسیدگی کند.
اشخاصی نظیر وراث متوفی و سایر افراد ذینفع می‌توانند برای تقاضا گواهی انحصار وراثت به دادگاه مراجعه کنند. ناگفته نماند اگر وراث و یا ذینفعان چندین نفر باشند، تنها گرفتن یک گواهی کافی است.
مدارک لازم جهت تقاضا، شناسنامه فرد متوفی و گواهی فوت آن است. پس از اینکه فرد موردنظر فوت کرده و پزشک مرگ آن را تایید کرد، گواهی فوت توسط ثبت احوال تایید خواهد شد و صادر می‌گردد. در سوی دیگر، شناسنامه فرد موردنظر نیز باطل خواهد شد و در نتیجه باید اصل گواهی فوت در کنار کپی آن را باید به دادگاه ارائه داد.
اسامی وراث فرد متوفی باید در یک فرم خاصی که توسط دادگاه ارائه می‌شود، باید لیست گردد و سپس دو نفر غیر وراث که وراث را می‌شناسند، فرم را امضا کنند. گذشته از آن، امضای وراث هم توسط اسناد رسمی تایید و گواهی به دادگاه ارسال شود.
رسیدگی به گواهی مالیاتی: وراث پس از مرگ فرد متوفی باید لیست اموال منقول و غیرمنقول آن را به اداره دارایی محل سکونت تحویل دهند و رسیدی دریافت کنند. سپس این رسید در کنار سایر گواهی به دادگاه ارائه می‌شود.
کپی شناسنامه وراث: فرد متقاضی که به دنبال انحصار وراثت است، باید در کنار شناسنامه خود، کپی شناسنامه وراث را کسب کرده و به دادگاه ارائه دهد. همچنین در کنار کپی باید اصل شناسنامه وراث نیز توسط یک مدیر دفتر دادگاه کنترل شود و این موضوع الزامی است.
پس از آن که مدارک فوق آماده شد، می‌توانید دادخواست خود را به دادگاه تقدیم کنید تا سایر مراحل اداری سپری شود. پس از تنظیم دادخواست و اجرای تشریفات دادرسی دادگاه رسیدگی کننده پس از ملاحظه اسناد و مدارک تقدیمی، درخواست متقاضی را یک نوبت در روزنامه کثیرالانتشار یا محلی آگهی می‌نماید و هزینه نشر آگهی نیز به عهده متقاضی است.
پس از انقضای یک ماه از تاریخ نشر آگهی در صورتی که معترضی نباشد، دادگاه با توجه به ادله و اسناد ارائه شده، گواهی انحصار وراثت، تعیین تعداد وراث و نسبت آنها به متوفی را صادر می‌کند.
گفتنی است اگر معترضی باشد و اعتراضی اعلام شود، دادگاه یک جلسه‌ای برگزار کرده تا به اعتراض رسیدگی شود. حکمی هم که اعلام خواهد شد قابل تجدیدنظر است.در صورتی که در زمان فوت نطفه‌ای منعقد گشته باشد، جنین نیز جزو وراث قرار گرفته و باید در دادخواست موردنظر قید گردد.در صحت انحصار وراثت به درخواست ورثه، دادگاه به تعیین سهم هر یک از ورثه می‌پردازد .در صورتی که محجور قیمی نداشته باشد، دادستان می‌تواند به نام محجور به درخواست صحت انحصار وراثت اعتراض کند.در صورتی که بهای ترکه بیش از ۲۰ میلیون ریال نباشد، دادگاه بدون انتشار آگهی به ادله درخواست کننده رسیدگی و درخواست صدور گواهی حصر وراثت را حسب اقتضای دلایل، قبول یا رد خواهد کرد.
در مورد وراث روستائیان، در صورتی که بهای ترکه بیش از ۳۰ میلیون ریال است، فقط به الصاق آگهی برای یک بار و در یک روز در معابر و اماکن عمومی روستای محل اقامت متوفی اکتفا می‌شود. رأی دادگاه دایر بر درخواست صحت قابل پژوهش و فرجام است.همراهی یک مشاوره حقوقی و وکیل انحصار وراثت به روند کار کمک بسیاری خواهد کرد.به طور کلی هرگاه اگر شخصی فوت کند و مالی از آن به ورثه برسد، وراث یا نماینده قانونی باید طی ۶۰ ماه از تاریخ فوت، به سازمان امور مالیاتی محل سکونت مرحوم مراجعه و با ارائه اسناد، صورت اموال و بدهی، اطلاعات لازم را در اظهارنامه مخصوص مالیات بر ارث درج کند.
بدین ترتیب، پس از تشکیل پرونده فرد متوفی، گواهینامه تسلیم اظهارنامه مالیات بر ارث صادر و به ورثه ارائه می‌شود. بدون این گواهی ورثه قادر نخواهند بود ارثیه موردنظر خود را دریافت کنند. گذشته از آن بدون این گواهی ارث بین وراث تقسیم نخواهد شد. در این گواهی اسامی وراث و میزان سهم الارث تعیین شده و هر فرد از ورثه با توجه میزان تعیین شده، سهم خود را دریافت می‌کند.
پس از آن که اظهارنامه تکمیل شد، کلیه اموال منقول و غیرمنقول فرد فوت شده به نرخ روز قیمت گذاری شده و بدهی هم از میزان این اموال کسر می‌شود. سپس کلیه اموال به ورثه معین شده داده خواهد شد. در نتیجه انحصار وراثت با مدارک ذکر شده قابل دریافت است و افراد قادر نیستند بدون گواهی که در واقع مجوز کسب ارثیه بوده، ارث موردنظر خود را دریافت کنند. ناگفته نماند این گواهی با انجام فرآیندی قابل دریافت است.
تعیین تکلیف ماترک
سعید مرادی، حقوقدان و وکیل دادگستری درباره مراحل درخواست گواهی و اجرای انحصار وراثت می‌گوید: گواهی انحصار وراثت تصدیقی است که وراث متوفی را محصور کرده و در تعیین سهم‌الارث هر یک از ورثه یکی از اسنادی است که تحصیل آن کلید اقدامات بعدی ورثه برای تعیین تکلیف ماترک است، بنابراین از ابتدایی‌ترین اقدامات وراث محسوب می‌شود، زیرا وراث با تحصیل این گواهی مشروعیت قانونی برای ورود در قضایای مربوط به مورث خود پیدا می‌کنند، قبل از به دست آوردن آن هیچ یک از مراجع قضایی و دولتی، ملزم به پاسخگویی به ورثه نیستند، زیرا گواهی مذکور پس از صدور، وراثث را مشخص می‌کند.
این وکیل ادامه می‌دهد: مطابق با ماده ۳۶۰ قانون امور حسبی، وراث متوفی و سایر اشخاص ذینفع می‌توانند تقاضای تصدیق انحصار وراثت کنند به طوری که اگر وراث متوفی یا سایر اشخاص ذینفع بخواهند تصدیق انحصار وراثت کنند باید درخواستنامه کتبی بنویسند. این حقوقدان بیان کرد: درخواستنامه کتبی اطلاعاتی مشتمل بر نام و مشخصات درخواست‌کننده، متوفی و ورثه و اقامتگاه آنها و نسبت بین متوفی و وراث تنظیم و به دادگاه تسلیم شود.
مرادی اضافه می‌کند: اشخاص ذینفع در مراحل انحصار وراثت طلبکاران از متوفی یا موصی‌له و نیز وصی هستند و کسانی که به صورت غیر مستقیم از اثبات وراثت شخصی دیگر منتفع می‌شوند نیز می‌توانند تقاضای گواهی انحصار وراثت کنند مانند کسی که از یکی از ورثه طلبکار است یا به نوعی سهم الارث یکی از ورثه به او منتقل خواهد شد. وی تصریح کرد: برای اثبات خویشاوندی نسبی و سببی ادله چهارگانه شامل اقرار، سند کتبی، شهادت و اماره ضروری است، برابر ماده دو قانون تصدیق انحصار وراثت است.
این حقوقدان درباره نحوه رسیدگی اظهار می‌دارد: در دادگاه محل اقامت دائمی متوفی و در صورتی که محل اقامت متوفی در خارج از مملکت باشد دادگاه تهران صلاحیت به رسیدگی دارد، در مورد امور مربوط به ترکه نیز برابر مواد ۱۶۳ و۱۶۵ قانون امور حسبی دادگاهی صلاحیت به رسیدگی را دارد که آخرین اقامتگاه متوفی در آن واقع شده باشد و اگر متوفی در ایران اقامتگاه نداشته باشد دادگاهی صالح به رسیدگی است که آخرین محل سکنی متوفی در حوزه آن دادگاه بوده و هرگاه متوفی نه در ایران اقامتگاه و نه محل سکنی داشته باشد، دادگاهی صالح است که ترکه در آنجا واقع شده باشد و اگر ترکه در جاهای مختلف باشد. مرادی افزود: در حال حاضر شوراهای حل اختلاف بر اساس قانون، مرجع جایگزین دادگاه است و بنابراین همان صلاحیت نسبت به شورا‌ها مراعات می‌شود.
این وکیل درباره چاپ آگهی نیز توضیح می‌دهد: زمانی که برابر مواد ۳۶۰ تا ۳۶۵ قانون امور حسبی وراث و افراد ذینفع اقدام به درخواست گواهی حصر وراثت و مراحل انحصار وراثت را تحویل مرجع صلاحیتدار که در حال حاضر شوراهای حل اختلاف هستند می‌کنند، شورا درخواست متقاضی را یک نوبت در روزنامه‌های کثیرالانتشار یا محلی آگهی می‌کنند. در صورتی که روزنامه دایر وجود نداشته باشد به جای آگهی به هزینه متقاضی گواهی مذکور به صورت آگهی در معابر عمومی انجام می‌شود؛ البته هزینه در مورد آگهی روزنامه نیز هزینه به عهده متقاضی است.
مرادی می‌افزاید: در نهایت پس از انقضای یک ماه از تاریخ نشر آگهی در صورتی که معترضی نباشد گواهی انحصار وراثت با بررسی دقیق مدارک ارائه می‌شود که در آن تعداد ورثه و نسبت آنها با یکدیگر درج خواهد شد. این حقوقدان تصریح کرد: برابر ماده ۳۶۴ قانون امور حسبی چنانچه بهای ترکه بیش از ۱۰میلیون ریال نباشد، شورا بدون انتشار آگهی پس از بررسی دلایل و مدارک اقدام به رد یا قبول گواهی حصر وراثت می‌کند.
وی درباره روستاییان نیز اظهار می‌دارد: در مورد روستاییان چنانچه ترکه بیش از مبلغ فوق باشد، فقط یک بار آگهی در معابر عمومی الصاق می‌شود که این مبلغ بعدها افزایش داده می‌شود، به هرحال برابر ماده ۳۶۵ قانون امور حسبی در صورتی که به واسطه معلوم نبودن وراث یا برای تصفیه ترکه، ورثه از طریق اگهی معرفی شده باشند، نیازی به صدور گواهی انحصار وراثت جدید در روزنامه نیست و در صورت درخواست ورثه یا هر ذینفع گواهی مذکور صادر می‌شود.
مرادی درباره مدارک مورد نیاز برای مراحل انحصار وراثت نیز می‌افزاید: بر اساس ماده ۳۶۰ قانون امور حسبی در صورتی که وراث متوفی یا سایر اشخاص ذینفع بخواهند تصدیق انحصار وراثت را به دست بیاورند، باید درخواستنامه کتبی مشتمل بر نام و مشخصات در خواست کننده و متوفی و ورثه و اقامتگاه آنها و نسبت بین متوفی و وارث تنظیم نموده و به دادگاه ارائه دهند. مرادی تصریح کرد: البته در کنار این مدارک، سایر مدارک از قبیل فتوکپی برابر با اصل گواهی فوت، استشهادیه مبنی بر فوت مورث، کارت ملی و شناسنامه ورثه و عقدنامه در صورت وجود همسر و همچنین گواهی مالیاتی نیز الزامی است. البته از سال ۹۵۵ به بعد ضمیمه کردن گواهی مالیاتی الزامی نیست.
این حقوقدان تاکید می کند: اگر سایر ورثه مدارک مورد نیاز را در اختیار درخواست‌دهنده گواهی انحصار وراثت قرار ندهند، می‌توان در متن درخواست تقاضای استعلام از اداره ثبت احوال گنجانده شود تا رونوشت اسناد سجلی و هویتی دریافت شود. البته برخی عقیده دارند استشهادیه می‌تواند جایگزین گواهی فوت شود و این مورد نیز قابل استعلام از اداره ثبت احوال است.