زیارت جامعه کبیره
واژه «زیارت» از ریشه «زور» به معناى میل کردن به چیزى و روى گردانى از چیزى دیگر است و از این رو، دیدارهایى که داراى این مضمون و حامل این پیام باشند، زیارت نامیده مى شوند.
ابن فارِس در این باره مى گوید: الزاء والواو والراء، أصل واحد یدلّ على المیل والعدول... و من الباب الزائر لأنّه إذا زارک فقد عدل عن غیرک.[۱] زاء و واو و راء (زور)، از یک ریشه اند که بر تمایل و انصراف، دلالت مى کنند... و زائر نیز از همین ریشه است زیرا وقتى زائر، تو را زیارت کند، از دیگرى روى گردانده است.
ابن منظور نیز این معنا را تأیید کرده، مى گوید: زار فلان فلانا أى مال إلیه والتزویر: کرامة الزائر و إکرام المزور للزائر.[۲] فلانى، فلانى را زیارت کرد؛ یعنى به او روى آورد. تزویر نیز به معناى بزرگ شمرده شدن زائر و اِکرام او توسط زیارت شونده است.
طُرَیحى هم مى گوید: وَالزیارة فى العرف: قصد المزور إکراما له وَ تعظیما له وَاستئناسا به.[۳] زیارت در عرف، آهنگِ زیارت شونده را کردن، به منظور تکریم و بزرگداشت او و همدم بودن با اوست. گفتنى است که معناى عرفى «زیارت» نیز ریشه در اصل لغوى آن، یعنى میل و عدول دارد.
بنابراین مفهوم واژه «زیارت»، با معناى واژه هایى مانند: رؤیت، مشاهده و اِبصار، متفاوت است زیرا در این واژه ها، تنها مفهوم دیدار منظور است ولى در واژه «زیارت»، دیدار همراه با میل و محبت و اُنس و اِکرام، مورد توجه قرار دارد.
ریشه یابی «زیارت» در فطرت انسان
انسان، ذاتا موجودى اجتماعى است که با همنوع خود، اُنس مى گیرد و رابطه اجتماعى برقرار مى نماید. از این رو، دیدار همراه با میل و محبت انسانها با یکدیگر، ریشه در فطرت آنها دارد و زیارت، در واقع تأمین کننده یکى از نیازهاى فطرى انسان است. این نیاز فطرى پس از مرگ محبوب انسان نیز ادامه دارد، هر چند ممکن است از شدت آن، کاسته گردد. به دلیل همین نیاز فطرى، زیارت قبور دوستان و نزدیکان، کمابیش، در میان همه اقوام و ملل جهان مرسوم است.
زیارت از نگاه اسلام
از آنجا که اسلام، آیینى فطرى است به موضوع زیارت توجه ویژه اى دارد. احادیث اسلامى به منظور بهره گیرى هر چه بیشتر از این نیاز طبیعى انسان ها در جهت رشد و شکوفایى آنها و ساختن جامعه آرمانى، رهنمودهاى ارزنده اى درباره زیارت، ارائه کرده اند. نکته قابل توجه این که با تأمّل در احادیث پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، معلوم مى شود که معیار توصیه و تشویق آنان به زیارت، میزان تأثیر و نقش آن در سازندگى فردى و اجتماعىِ انسان است و بدین سان هر چه زیارت براى ساختن جامعه توحیدى سودمندتر باشد، انجام دادن آن بیشتر مورد تأکید است و بر این اساس زیارت خویشاوندان، اهل ایمان، دانشمندان، اولیاى الهى و به ویژه خاندان خاتم انبیا صلى الله علیه و آله در زندگانى و پس از مرگ آنها توصیه شده است.
معرفت؛ مهمترین ادب زیارت اهل بیت علیهم السلام
زیارت اهل بیت علیهم السلام، آداب ظاهرى و باطنى متعددى دارد[۴] که مهمترین آنها دارابودن «معرفت» است. از این رو، در بسیارى از روایات فضیلت زیارت امامان علیهم السلام، مقید به «معرفت به حق آنان» ـ یعنى شناخت منزلت آنان در عالَم و در پیشگاه خداوند ـ شده است.[۵]
این قید در واقع، زیارت اهل بیت علیهم السلام را در جهت اصلى ترین هدف زیارت آنان، یعنى زمینه سازى براى حکومت جهانى اسلام به رهبرى اهل بیت علیهم السلام قرار مى دهد.
گفتنى است که معرفت اهل بیت علیهم السلام مراتبى دارد که کمترینِ آنها، شناخت جایگاه امامت و رهبرى اهل بیت و وجوب اطاعت از آنان است و بالاترینِ آنها نیز آشنایى با ویژگى هاى اخلاقى و عملى و فضائل و کمالات معنوى اهل بیت و میزان تقربشان به ساحت قدس رُبوبى است. بنابراین هر چه معرفت زائر نسبت به اهل بیت علیهم السلام بیشتر باشد، ارزش زیارت او افزونتر است و بهره بیشترى از زیارت آنان خواهد داشت.
زیارت جامعه کبیره
زیارت جامعه کبیره،[۶] یکى از میراث هاى گرانقدر دهمین پیشواى پیروان اهل بیت علیهم السلام، امام هادى علیه السلام است. یکى از محورهاى مهم فعالیت هاى فرهنگى ـ سیاسى این امام بزرگوار، جهت تبیین جایگاه واقعى اهل بیت علیهم السلام و گسترش مکتب تشیع، فرهنگ سازى براى زیارت قبور نیاکان خود به ویژه امیرمؤمنان و امام حسین علیهماالسلام بوده است.
به نظر مى رسد که هدف امام هادى علیه السلام از این گونه اقدامات فرهنگى ـ سیاسى، تبدیل کردن زیارتگاه هاى اهل بیت علیهم السلام به مراکزى براى آشناشدن مسلمانان با اسلام ناب و جایگاه اهل بیت علیهم السلام در اسلام بود. این کوشش ارجمند، در برابر توطئه دشمنان اسلام علوى ـ که تلاش مى کردند تا این پایگاه هاى مستحکم را در میان مردم، از بین ببرند ـ و براى مقابله با شیادانى که با نشر افکار غلوآمیز خود درباره امامان علیهم السلام، زمینه ساز جدایى جامعه اسلامى از اهل بیت علیهم السلام مى شدند، انجام گرفت و بدین سان مجموعه اى از زیارتنامه هاى ارزنده و آموزنده، از این امام بزرگوار به یادگار ماند که مشهورترین و معتبرترین آنها، «زیارت جامعه کبیره» است.
این زیارتنامه در واقع، کوتاه ترین و کامل ترین متون امام شناسى است که به روشنى، مرزهاى توحید، نبوت و امامت را مشخص کرده، آنها را توضیح مى دهد و به دور از هر گونه غلو، جایگاه راستین اهل بیت علیهم السلام را بیان مى نماید.
اعتبار زیارت جامعه کبیره
باید گفت در مواردى اصلًا به سند نیاز نیست؛ به این معنا که وقتى سخنى از گویندهاى دریافت کنیم و از مذاق او آگاهى داشته باشیم و سطح اندیشه، علم، سبک کلام او را از جهت فصاحت، بلاغت، ادبیات بشناسیم، از طرفى معانى و مفاهیم والا و مطالبى که در سخن گوینده است، حقایقى باشند که دست بشر عادى به آن نمى رسد، در این گونه موارد شکى در صدور سخن نداشته و به دنبال سند نمى گردیم.
به سخن دیگر کلامى که از جهت سبک، لحن، اسلوب ادبى، فصاحت و بلاغت و از جهت محتوا در سطح بالا و داراى حقایق و واقعیتهایى است که بشر عادى را توان رسیدن به آن نیست، نیازى به سند ندارد و به یقین از معصوم علیه السلام است.
با این حال توضیح مختصری در این باره ذکر می شود: زیارت جامعه کبیره از منظر علم رجال، داراى سندى معتبر است. محدث بزرگوار شیخ صدوق رحمه اللَّه این زیارت را در دو کتاب از مصنفات خود آورده است؛ یکى کتاب من لایحضره الفقیه و دیگر کتاب عیون أخبار الرّضا علیه السلام.
علاوه بر آن، متن و محتواى این زیارتنامه نیز به قدرى قوى و هماهنگ با قرآن و سایر سخنان اهل بیت علیهم السلام است که شمارى از کارشناسان عالى رتبه سخنان اهل بیت علیهم السلام، آن را صحیح و استناد آن را به معصوم قطعى مى دانند.
مرحوم ملا محمدتقى مجلسى (مجلسى اول)، در این باره مى گوید: فصاحت و بلاغت و جامعیت اوصافى که هر یک از آنها در اخبار بسیار وارد شده، دلیل صحت این زیارت است.[۷] همچنین فرزند مجلسى اول، علامه محمدباقر مجلسى، پس از شرح این زیارت نامه در کتاب ارزشمند بحارالأنوار، مى نویسد: إنّما بَسَطتُ الکلامَ فى شرح تلک الزیارة قلیلاً وَ إنْ لَم أستوف حقّها حذرا من الإطالة؛ لأنَّها أصحّ الزیارات سندا و أعمّها موردا و أفصحها لفظا و أبلغها معنى و أعلاها شأنا.[۸]
من براى پرهیز از طولانى شدن سخن، شرح این زیارت را تنها اندکى بسط دادم هر چند حق آن را به درستى به جا نیاوردم؛ چرا که این زیارت، صحیحترین سند و فراگیرترین نتیجه و محصول و فصیح ترین واژه ها و رساترین معنا و برترین جایگاه را دارد و در نوشتارى دیگر، آورده است: الزیارة نفسها شاهد عدل على صحّتها.[۹] این زیارت به خودى خود، گواه صادقى بر درستى خویش است.
محورهاى زیارت جامعه کبیره
با تأمل در متن زیباى زیارت جامعه، متوجه مىشویم که این زیارت از چند محور اساسى تشکیل شده است:
۱. سلامها
پرواضح است، اگر کسى نزد کسى برود نخست سلام مىکند. البته بیان خواهد شد که سلام بر معصوم با سلام بر غیرمعصوم فرق دارد؛ چرا که در آن عبارتها با ذکر برخى از خصوصیات اهل بیت علیهم السلام بر آنان عرض سلام مى نماییم. در این باره نیز باید سلامهایى باشد که از خودشان به ما رسیده است.
۲. شهادتها
پس از سلام دو شهادت را بر زبان جارى مى کنیم:
شهادت بر یگانگى خداوند متعال
شهادت بر رسالت پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه وآله.
۳. شهادت ثالثه
این شهادت درباره خود ائمه علیهم السلام شروع مىشود که مىخوانیم: وأشهد أنّکم الأئمّة الراشدون المعصومون المکرّمون المقرّبون...؛ و گواهى مىدهم که شما پیشوایان هدایت یافته، معصوم، بزرگوار مقرب... هستید.
البته این شهادت غیر از شهادت به ولایت على علیه السلام است که در اذان و اقامه مىگوییم: «اشهد أنّ علیّاً ولى اللَّه»؛ بلکه در این مورد به ولایت، مقامات، فضایل و مناقب فراوانى از اهل بیت علیهم السلام شهادت مىدهیم.
۴. عرضه اعتقادات بر معصوم
در این زیارت انسان اعتقادات خود را بر ائمه علیهم السلام عرضه مىدارد.
۵. دعا و توسّل
پس از عرضه مبانى اعتقادى به محضر امام علیه السلام، دست توسل به حضرتش دراز مىکند و از آن حضرت یارى مىطلبد و او را شفیع قرار مىدهد و به وسیله آن بزرگوار به خداى متعال توجه مى جوید.
بنابراین، پس از اذن دخول، عرض سلام، وارد شدن، شهادتین گفتن، ابراز شهادت ثالثه، عرضه اعتقادات و مبانى آنها و توسل به محضر ایشان، چند دعا مى نماییم. اینها محورهاى اساسى زیارت جامعه است.
انسان کامل در آینه ی زیارت جامعه کبیره
شناخت انسان کامل از اهمیت زیادی برخوردار است چون:
انسان کامل خلیفه ی خداوند است که هم در عالم تکوین و هم در عالم تشریع نقش و مسئولیت مهمی دارد.
سعادت انسان در گرو شناخت و اتصال انسان کامل (که همان امام معصوم زمان خویش است) می باشد.
این زیارت، یک دوره کامل امام شناسی است. البته جمله به جمله و کلمه به کلمه زیارت جامعه کبیره از چنان غنایی برخوردار است که هر کدام شرح و تفسیر جداگانه ای را می طلبد.
السلام علیکم یا اهل بیت النبوه
سلام اعلام سلامت همه جانبه و حیات خواهی (چه حیات ظاهری و چه حیات باطنی) برای طرف مقابل است.
پس از «سلام» و یادآور شدن این نکته که زیارت خطاب به ذوات مقدسه چهارده معصوم علیهم السلام است، ویژگی های انسان کامل برشمرده می شود که برخی از آنها به این شرح است:
مَوْضِعَ الرِّسالَة
این ویژگی نشان دهنده آن است که مهمترین جایگاه امامان و ویژگی این بزرگواران آن است که در جایگاه رسالت قرار می گیرند.
در آغاز این زیارت از امامان معصوم با صفت های رحمت، خزانه دار علم، نهایت بردباری، ریشه های کرم، منزلگاه وحی، پیشوایان امت ها، درهای ایمان و نژاد پاک در پیامبران یاد شده است که اهمیت این توصیف ها را می رساند.
ساسَةَ العِباد
در میان ویژگی ها و توصیف هایی که برای اهل بیت پیامبر شمرده شده، در صفت «ساسَةَ العِباد» نکته ظریفی نهفته که عبارت است از این که امامان بزرگوار، تدبیرکنندگان و سیاستمداران بندگان هستند؛ یعنی پیوند دین با سیاست و نفی جدایی آن.
سعادت و هلاکت
در این زیارت به صورت صریح بیان شده است: «سَعَدَ مَنْ والاکُمْ و هَلَکَ مَنْ عاداکُمْ؛ سعادتمند است، آن که دوست شما باشد و هلاک شود، آن که با شما دشمنی کند» و در ادامه آمده است: «هر که از شما جدا شد، گمراه است و هر که برخلاف شما باشد، دوزخ جایگاه اوست و هر که منکر شماست، کافر است و هر که با شما جنگ کند، مشرک است و هر کس حکم شما را رَد کند، در درک اسفل است». در تمام این بخش ها با قاطعیت تمام آمده است: اهل بیت پیامبر علیهاالسلام میزان حق و باطل هستند.
مهمترین نکته
مهمترین نکته ای که این زیارت دربردارد، این است که امام هادی علیه السلام چنان زیارت جامعه را دقیق و عمیق بیان کرده که تمامی صفت ها و ویژگی های یک انسان کامل در آن بیان شده است، به طوری که هیچ انسانی هر چقدر بزرگ باشد، به بزرگی امامان معصوم نمی رسد و نخواهد رسید.
ارتباط با امام
ارتباط و اتصال با امام باید در ابعاد گوناگونی باشد. این ابعاد عبارتند از بعد اعتقادی، قلبی و عملی. رابطه و معیت یا اتصال در بعد اعتقادی به معنای پذیرش و اعتقاد به نظام امامت و ولایت است و در بعد قلبی به مفهوم تسلیم و خلوص کامل در محبت و مودت نسبت به صاحب ولایت است.
و بالاخره در بعد عملی عبارت است از پویش راه دین، بندگی خدا و آمادگی برای فداکاری و جانفشانی در کوی ولایت امامت. در فرازهایی از زیارت جامعه کبیره به این ابعاد اشاره شده است:
قلبی لکم مسلم؛ دل و قلب من تسلیم شماست.
و رایی لکم تبع؛ رای و نظر من تابع شماست.
و نصرتی لکم معدة؛ یاری و نصرت من برای شما آماده است (من آماده یاری شما هستم).
فمعکم معکم لامع غیرکم؛ من فقط با شما هستم، آری فقط با شما و نه با غیر شما.
پینوشت
1. معجم مقاییس اللغة، ج ۲، ص ۳۶.
2. لسان العرب، ج ۴، ص ۳۳۵.
3.مجمع البحرین، ج ۲، ص ۷۹۲.
4.گفتنى است که این آداب، درباره برخى از امامان متفاوت است. براى مثال در زیارت امام حسین علیه السلام مستحب است که زائر از استعمال هر گونه بوى خوش و آراستگى، اجتناب کند و با غبار راه و چهره اى ژولیده و اندوهناک، وارد حرم شود. (ر.ک: دانشنامه امام حسین علیه السلام: «مهمترین آداب زیارت سیدالشهدا علیه السلام»).
5. این قید، درباره زیارت امام على، امام حسین و امام رضا علیهم السلام تکرار شده است.
6.زیارت جامعه به زیارتى گفته مى شود که جامع باشد؛ یعنى بتوان با آن یکى از اهل بیت علیهم السلام یا همه آنان را زیارت کرد. از میان زیارتهاى جامعه، این زیارت خاص را به دلیل عُلوّ مضامین و نیز مفصل بودنش، «زیارت جامعه کبیره» نامیده اند. همچنین، تعبیر «زیارت جامعه»، چنانچه بدون هیچ قیدى بکار رود، دقیقا بر همین زیارت خاص (جامعه کبیره) دلالت دارد و بر آن، اطلاق مى شود.
7. شرح زیارت جامعه کبیره، ص ۳۵.
8. بحارالأنوار، ج ۱۰۲، ص ۱۴۴.
9. ملاذ الأخیار، ج ۹، ص ۲۴۷.
منبع: سایت عصر شیعه