ماه مبارک رمضان، ماه بازگو کردن کلام ربّ یعنی تلاوت قرآن و ماه سخن گفتن عبد با ربّ یعنی دعا است. دعا را هم تقسیم‏بندی کردیم به مأثور و غیرمأثور که دارای آداب و شرایطی است. بحث دعای غیرمأثور تمام شد و وارد بحث دعای مأثور شدیم و فقط مقدمه کوتاهی برای‏ آن مطرح کردیم که دیگر فرصت نداشتیم بیش از این، به مسأله بپردازیم و این بحث را ادامه دهیم. لذا من جلسه گذشته عرض کردم که چون فرصتی برای ادامه بحث نیست، بحث دیگری را شروع می‏کنیم.
من پیش از ماه مبارک، این‏طور هدف‏گیری کرده بودم که در ماه مبارک رمضان، راجع به دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه امام زین‏العابدین (صلوات الله علیه) بحث کنم که حضرت این دعا را هنگام دخول ماه مبارک رمضان می‏خواندند. می‏خواستم آن دعا را مطرح کنم، که دیگر فرصت نشد. تقدیر الهی غیر از این را برای ما رقم زد. با خود گفتم: حالا که به آن بحث نرسیدیم، لااقل در این جلسه که به حسب ظاهر، شب آخر ماه مبارک رمضان است، دعای وداع امام زین‏العابدین(صلوات الله علیه) را از صحیفه که دقیقاً بعد از دعای دخول ماه مبارک است، مطرح کنیم. اینطور نقل شده که وقتی ماه رمضان تمام شد، حضرت در روز آخر ما مبارک رمضان، این دعا را می‏کردند که دعای چهل و پنجم صحیفه است.

طرح بحث
من قبل از اینکه وارد این بحث شوم، تذکر بدهم که من الآن نمی‏خواهم دعا را شرح کنم. یک وقت اشتباه نشود! من نمی‏خواهم در این «یک جلسه» وارد دعای صحیفه شوم. چون آن بحث، به چندین جلسه نیاز دارد. من فقط آن جملاتی را که زین‏العابدین(صلوات‏الله‏علیه) به عنوان خداحافظی با ماه مبارک رمضان می‏فرماید، تا حدی که بشود، مطرح می‏کنم. شاید حدود بیست تعبیر در این دعا وجود دارد که حضرت می‏گوید ای ماه رمضان، خداحافظ!
من مقدمه‏ای را در ابتدا عرض می‏کنم و بعد تا آن مقداری که بشود وارد این خداحافظی های امام زین‏العابدین با ماه مبارک رمضان می‏شوم.

نکته اول؛ زمان امری انتزاعی است
من نکاتی را برای اهل فن و برای روشن شدن آن‏ها عرض‏ می‏کنم. آقایان علما، در جای خود، بحثی دارند درباره این که زمان چیست؟ این بحث در مسائل کلامی مطرح است. ما می‏گوییم زمان از حرکت انتزاع می‏شود و تعبیر می‏کنیم که زمان یک امر انتزاعی از حرکت است. من نمی‏خواهم وارد آن بحث‏ها شوم، فقط یک نکته را اشاره می‏کنم. چون حضرت در این دعا به ماه مبارک خطاب می‏کند، من می‏خواهم بگویم خطاب به ماه، که زمان است یعنی چه.
گفتیم زمان از حرکت انتزاع می‏شود و «حرکتِ انتزاعی» می‏شود «زمان» و اهلش تعبیر می‏کنند که حرکت «راسمه زمان» است. یعنی حرکت زمان را ترسیم‏ می‏کند. از یک حرکت، یک زمان خاص، انتزاع می‏شود. پس این که ما بحث کردیم که بعضی زمان‏ها قداست دارد، یعنی یک قطعه از «حرکت» مقدس است که از آن یک زمان خاص انتزاع شده است. مثلاً از نظر روزها، شب‏ها یا ماه‏ها، این قطعه از حرکت که راسم زمان خاصی است، دارای قداست است، در حالی که ما تعبیر می‏کنیم و می‏گوییم زمان خاص قداست دارد. یعنی این حرکت که یک زمان خاص را ترسیم کرده است، دارای قداست است.

تمثّل این ماه برای زین العابدین(صلواة‏الله‏علیه)
این مطلب را برای اهلش گفتم که بدانند من به این نکات توجه دارم. یک دفعه نگویند که زمان امر انتزاعی است، پس چه‏طور می‏گویید زمان دارای قداست است؟ پاسخ این است که این قطعه از حرکت، که راسم زمان خاصی است، قداست پیدا می‏کند و آن دارای آثار می‏شود و همه آن مسائلی که در باب زمان‏ها مطرح کردیم، به همین معنا است که این حرکت است که واقعیت دارد و دارای تقدس است و چون قطعه‏ای از زمان را ترسیم می‏کند، ما می‏گوییم آن زمان، دارای قداست است. زین‏العابدین(صلوات‏الله‏علیه) هم در این دعا، گویی زمان را به نحوی متمثّل می‏کنند و به این قطعه مقدسه از زمان خطاب می‏کنند که از حرکت گرفته شده است. این اجمال مطلب بود که برای اهلش گفتم.

نکته دوم؛ معنای دیگر «السلام علیک» یعنی «خداحافظ»
و اما مسأله‏ دیگری را هم عرض کنم، و آن این است که در محاورات عربی، چه بسا در آداب شرعیه ما هم این‏طور باشد؛ هم در هنگام ورود به شخص سلام می‏کنند و هم هنگام خروج و وداع؛ یعنی دو نفر وقتی که به هم می‏رسند، به هم سلام می‏کنند و وقتی که می‏خواهند از هم جدا شوند نیز سلام می‏کنند. ولی ما در محاورات، هنگام برخورد «سلام» می‏کنیم و هنگامی که می‏خواهیم جدا شویم، می‏گوییم: «خداحافظ» عرب زبانان به جای «خداحافظ» مثل هنگام برخورد، می‏گویند: «السلام علیک».

وداع حضرت سجاد(علیه‏السلام) با ماه مبارک رمضان
من این را عرض کردم به خاطر این‏که در جملاتی که از زین‏العابدین (صلوات الله علیه) تحت عنوان دعای وداع نسبت به ماه مبارک رمضان آمده است، از این تعبیر بسیار استفاده شده است. من فقط آن جملاتی را که حضرت تحت عنوان «خداحافظی با ماه مبارک رمضان» در این دعا دارند، مطرح می‏کنم. حضرت در ابتدای این دعا مطالب مفصّلی دارند تا به این‏جا می‏رسند که: «فَنَحْنُ قَائِلُونَ» از این‏جا به بعد خطاب حضرت به ماه مبارک رمضان است؛ این قطعه مقدّسه از زمان.

خداحافظ ای ماه بزرگ خدا!
«السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَهْرَ اللَّهِ الْأَکْبَرَ وَ یَا عِیدَ أَوْلِیَائِهِ الْأَعْظَمَ»، این عبارت «السلام علیک» را دیگر خودتان می‏توانید ترجمه کنید. الآن گفتم: یعنی خداحافظ! خداحافظ ای ماه بزرگ خدا و عید بزرگ اولیای خدا! «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَکْرَمَ مَصْحُوبٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ وَ یَا خَیْرَ شَهْرٍ فِی الْأَیَّامِ وَ السَّاعَاتِ» خداحافظ ای بزرگ‏ترین همراه از میان زمان‏ها و اوقات؛ و بهترین ماه‏ها در ایّام و ساعات. زین‏العابدین چه تعبیراتی می‏کند! «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ قَرُبَتْ فِیهِ الْآمَالُ وَ نُشِرَتْ فِیهِ الْأَعْمَالُ» خداحافظ ای ماهی که آرزوهایمان در تو نزدیک شد؛ یعنی امیدمان این بود که ماه رمضان بیاید و بتوانیم خودمان را اصلاح کنیم و گرفتاری‏هایمان را برطرف کنیم. خداحافظ ای ماهی که اعمال نیک در تو منتشر شد؛ واقعاً هم همین بود که هر کسی در حد خودش اعمال صالح انجام می‏داد.

دوری تو برایم سخت است، ای مونس من!
«السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ قَرِینٍ جَلَّ قَدْرُهُ مَوْجُوداً وَ أَفْجَعَ فِرَاقُهُ مَفْقُوداً» خداحافظ ای همراه من که ارزش تو بالا بود و اکنون که می‏روی دلم را به درد می‏آوری. فراق تو برای من بسیار دردناک است. تعبیر زین‏العابدین این است که: «وَ أَفْجَعَ فِرَاقُهُ مَفْقُوداً» فراق تو بسیار دردناک است. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ أَلِیفٍ آنَسَ مُقْبِلًا فَسَرَّ» خداحافظ ای مونس من، که وقتی آمدی من را خوشحال ‏کردی، «وَ أَوْحَشَ مُنْقَضِیاً فَمَضَی» و اکنون که می‏روی، من را به وحشت می‏اندازی، که بدون تو چه کنم. آن موقع خوشحال شدم، اما الآن چه؟ از دوری تو هراسانم.

خداحافظ ای ماه دوری از زشتی‏ها
«السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ مُجَاوِرٍ رَقَّتْ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ قَلَّتْ فِیهِ الذُّنُوبُ» خداحافظ ای همراه من که تا بودی، دل من رقیق بود و از آن سر سختی هایش، بیرون آمده بود. من در این ماه لطیف شده بودم و به سراغ خدا می رفتم، « قَلَّتْ فِیهِ الذُّنُوبُ »، وقتی که تو آمدی، گناهانم کم شد. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ نَاصِرٍ أَعَانَ عَلَى الشَّیْطَانِ وَ صَاحِبٍ سَهَّلَ سَبِیلَ الْإِحْسَانِ» خداحافظ ای یاوری که کمک کردی تا من بر شیطان غلبه کنم و ای همراهی که راه‏های نیکی را بر من آسان کردی.

خداحافظ ای ماه آزادی از دوزخ
«السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا أَکْثَرَ عُتَقَاءَ اللَّهِ فِیکَ وَ مَا أَسْعَدَ مَنْ رَعَى حُرْمَتَهُ بِکَ» خداحافظ ای ماهی که تعداد آزادشده‏گان از آتش جهنم در تو زیاد شد. این اشاره به همان روایتی است که خداوند در هر شب، به هنگام افطار هزار، هزار کس را از آتش جهنم نجات می‏داد؛ در شب‏های جمعه هر یک ساعت، این‏طور می‏کرد و در شب آخر ماه رمضان به مقدار تمام کسانی که در کلّ این ماه از آتش نجات داده است را نجات می‏دهد. ای خدا! آیا می‏شود که امشب ما هم یکی از این آزاد شده‏ها باشیم؟ سعادتمند شد کسی که حریم احترام تو را رعایت کرد. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَمْحَاکَ لِلذُّنُوبِ وَ أَسْتَرَکَ لِأَنْوَاعِ الْعُیُوبِ» خداحافظ ای ماهی که گناهان را پاک کردی و محو نمودی و همه عیب‏ها را، هر چه که بود، پوشاندی. « السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَطْوَلَکَ عَلَى الْمُجْرِمِینَ وَ أَهْیَبَکَ فِی صُدُورِ الْمُؤْمِنِینَ» خداحافظ ای ماه! چه‏قدر برای گناه‏کاران طولانی بودی و چه‏قدر برای مؤمنین عظمت داشتی!

خوشا به حال کسانی که قدر دانستند!
تمام این جملاتی که زین‏العابدین(صلوات الله علیه) در این خداحافظی بیان می‏فرماید، گویای این مسأله است که این ماه چه ارزش و عظمتی دارد. بدانید که دارید از چه گوهر گرانبهای زمانی، خارج می‏شوید! شما در چه مقطع زمانی بودید که بهترین فرصت‏ها را برای اصلاح دین و دنیایتان داشتید! خوشا به حال کسانی که استفاده کردند! خوشا به حال کسانی که قدر این زمان را دانستند! خوشا به حال آنانی که قدر این ماه رمضان را دانستند و توانستند گره‏هایشان را باز کنند! چه گره‏های دنیایی، چه اخروی.
«السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ لَا تُنَافِسُهُ الْأَیَّامُ» خداحافظ اى ماهى که هیچ ماه دیگری از تو برتر نیست. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ هُوَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ» خداحافظ اى ماهى که تا تو بودى، امن و سلامت بود.
«السَّلَامُ عَلَیْکَ غَیْرَ کَرِیهِ الْمُصَاحَبَةِ وَ لَا ذَمِیمِ الْمُلَابَسَةِ» خداحافظ اى ماهی که نه در همنشینی با تو ناراحتی وجود داشت و نه بدی و ناپسندی در حضور تو بود. «السَّلَامُ عَلَیْکَ کَمَا وَفَدْتَ عَلَیْنَا بِالْبَرَکَاتِ وَ غَسَلْتَ عَنَّا دَنَسَ الْخَطِیئَاتِ» ماهم در بعضی موارد برای خداحافظی می‏گوییم به سلامت! خوش آمدی! حضرت می‏فرمایند: ای ماه رمضان خداحافظ و به سلامت! همان‏گونه که تو بر ما با برکات فراوان و سلامتی فرود آمدی و ناپاکی‏های گناه را از ما زدودی و ما را از
خطاها شست و شو دادی!
ناراحت از رفتن تو و چشم انتظار آمدن دوباره‏ات
«السَّلَامُ عَلَیْکَ غَیْرَ مُوَدَّعٍ بَرَماً وَ لَا مَتْرُوکٍ صِیَامُهُ سَأَماً» خداحافظ که در این وقت وداع، نه از تو ناراحتیم و نه از روزه‏داری‏ات خسته شده‏ایم. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ وَ مَحْزُونٍ عَلَیْهِ قَبْلَ فَوْتِهِ» خداحافظ از جانب من که خواستار تو بودم و پیش از آمدنت خوشحال بودم که تو خواهی آمد و اکنون هم که می‏خواهی بروی، اندوهگین شده‏ام که از دوری‏ات چه کنم! «السَّلَامُ عَلَیْکَ کَمْ مِنْ سُوءٍ صُرِفَ بِکَ عَنَّا، وَ کَمْ مِنْ خَیْرٍ أُفِیضَ بِکَ عَلَیْنَا» خداحافظ که چه بدی‏هایی را از ما دور کردی و چه خیراتی را با آمدنت نصیبمان کردی!

خداحافظ ای ماه مبارک! خداحافظ شب قدر!
«السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَى لَیْلَةِ الْقَدْرِ الَّتِی هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» خداحافظ و درود بر تو و شب قدر که از هزار ماه برتر است. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَحْرَصَنَا بِالْأَمْسِ عَلَیْکَ وَ أَشَدَّ شَوْقَنَا غَداً إِلَیْکَ.» خداحافظ که تا بودی، مشتاق آن بودیم که بیشتر بمانی و اکنون که می‏روی، دل‏هایمان برای دیدار دوباره‏ات پَر می‏کشد. «السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَى فَضْلِکَ الَّذِی حُرِمْنَاهُ، وَ عَلَى مَاضٍ مِنْ بَرَکَاتِکَ سُلِبْنَاهُ» خداحافظ و درود بر تو و درود بر فضل و کرمت که از آن محروم گشتیم و برکات گذشته‏ات را از کف دادیم. «اللَّهُمَّ إِنَّا أَهْلُ هَذَا الشَّهْرِ الَّذِی شَرَّفْتَنَا بِهِ» خداوندا ما «اهلِ» این ماه بودیم و تو ما را به آن شرافت بخشیدی و با آن، بر سر ما منّت گذاشتی! ...

خدایا! تو کوتاهی ما را جبران کن!
من فقط یک جمله می‏خواهم به خدا بگویم: خدایا اگر ما کوتاه آمدیم، تو کوتاهی‏های ما را نادیده بگیر! اگر ما کوتاه آمدیم، ما را به این کوتاهی‏ها مؤاخذه نکن! ما را با این کوتاهی‏ها از برکات و غفران خود در این ساعات محروم نساز! بیا به آن‏هایی که محبت داری و لطف و مرحمت کردی، ما را دست خالی از سر این سفره رد نکن! یک طوری نشود که ما از سر این سفره استفاده نکرده، بلند شویم و برویم. بیا و در این مهمانی خود که برای ما برپا کرده بودی، مثل بقیه که از آنها پذیرایی کرده‏ای از ما هم پذیرایی کن!

حاشا به کرمت یا الله!
جملات عجیبی است که از زین‏العابدین(صلوات‏الله‏علیه) نقل شده است و همه بر عظمت این ماه دلالت می‏کند. روایتی از امام صادق (صلوات الله علیه) بود که حضرت فرمودند: «مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ إِلَى قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ» اگر کسی در ماه رمضان مورد غفران قرار نگیرد، بعید است که بعد از این ماه مشمول لطف و رحمت خدا قرار گیرد. به حسب ظاهر برای ما، چند ساعت بیشتر از این ماه باقی نمانده است. چند ساعت بیشتر نداریم، بیایید از این ساعات استفاده کنیم. خود من امشب فکر می‏کردم و می‏گفتم: خدایا! مگر می‏شود که ما را دست خالی برگردانی؟! مگر می‏شود کسی را دعوت کنی و او را بر سر سفره بنشانی و به او غذا ندهی؟! حاشا به کرمت یا الله!...

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی