بيماري ام‌اس (مولتيپل اسكلروزيس) يكي از شايع‌ترين بيماري‌هاي سيستم اعصاب مركزي (مغز و نخاع) است كه در اثر تخريب غلاف ميلين ايجاد مي‌شود.
ميلين، غلافي است كه فيبرهاي عصبي را احاطه مي‌كند و در انتقال سريع امواج عصبي نقش بسيار مهمي دارد. در حالت طبيعي با وجود اين غلاف امواج عصبي به‌سرعت منتقل شده و موجب توانايي بدن در ايجاد حركات هماهنگ و موزون مي‌شوند. در بيماري ام‌اس اين غلاف عصبي به‌تدريج تخريب شده و بدين ترتيب امواج عصبي از مغز به‌خوبي منتقل نمي‌شود و علائم مختلف بيماري ام‌اس ظاهر مي‌شود. اين بيماري مسري نبوده و از دسته بيماري‌هاي ارثي هم محسوب نمي‌شود، اما نقش ژنتيك در ايجاد آن تأييد شده است. در حال حاضر هيچ درمان قطعي براي اين بيماري وجود ندارد اما شيوه‌هاي درمان موجود در تغيير سرعت روند بيماري مؤثر هستند. علائم بيماري ام.اس، بسته به اينكه چه منطقه‌اي از سيستم اعصاب مركزي گرفتار شده باشد، بسيار متغير هستند و الگوي بيماري ام‌اس از هر فردي به فرد ديگري متفاوت است.
بيماري ام‌اس به سلول‌هاي عصبي در مغز و نخاع آسيب مي‌زند. اين سلول‌ها براي انتقال پيام‌هاي عصبي بايد با هم ارتباط داشته باشند. پيام‌هاي عصبي به‌وسيله سيستم الكتريكي درون سلول‌ها، مانند سيستم الكتريكي منزل شما از طريق سيم‌هايي به نام «آكسون» منتقل مي‌شوند. اين آكسون‌ها مانند هر سيم ديگري داراي پوشش و محافظي است كه دور هر آكسون پيچيده شده است. اين محافظ‌ها «ميلين» نام دارد. در افرادي كه دچار ام‌اس هستند در نقاط متعدد دستگاه عصبي، ميلين‌هاي دچار آسيب، باعث ايجاد اختلال‌هاي متعددي در سيستم عصبي مي‌شود.
دكتر ابوالفضل نجاران، متخصص مغز و اعصاب و عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشكي ارتش جمهوري اسلامي ايران در اين باره به همشهري مي‌گويد: ام‌اس داراي انواع مختلف از لحاظ شدت بيماري است. اين بيماري از انواع خفيف با حملاتي كه در برخي موارد رخ مي‌دهد و با كمترين علائم تا انواع شديد با حملات متعدد به همراه معلوليت و آسيب‌هاي ماندگار وجود دارد.
شيوع اين بيماري در نقاط مختلف جهان بسيار متفاوت است. آب‌و‌هوا، عرض جغرافيايي و نور خورشيد از جمله عوامل مختلفي است كه ممكن است در بروز اين بيماري از لحاظ عوامل محيطي نقش داشته باشد.
علائم شايع اين بيماري عبارتنداز: ۱- اختلالات بينايي: تاري ديد، دوبيني، حركات غيرارادي و سريع چشم و به‌ندرت از‌دست‌دادن كامل بينايي ۲- اختلالات تعادل: لرزش، عدم‌تعادل در راه‌رفتن، سرگيجه، ضعف و كرختي اندام‌ها، اختلال در انجام حركات موزون ۳- سفتي عضلات ۴- اختلالات حسي: گزگز و مور‌مور، احساس سوزش، بي‌حسي و درد ۵- اختلالات تكلم: صحبت‌كردن آهسته و شمرده، تغيير حالت تكلم، كشيدن كلمات و اختلال بلع ۶- خستگي ۷- مشكلات مثانه و اختلال در اجابت مزاج - اختلالات مثانه شامل تكرر ادرار، فوريت در ادرار كردن، تخليه ناقص مثانه يا دفع غيرارادي - اختلالات اجابت مزاج شامل يبوست و به‌ندرت بي‌اختياري ۸- مشكلات جنسي: ناباروري، كم‌شدن ميل جنسي ۹- حساسيت به گرما: گرما در بسياري از موارد باعث تشديد علائم مي‌شود. ۱۰- اختلالات شناختي: اختلال در حافظه كوتاه‌مدت، اختلال در تمركز و قدرت تصميم‌گيري.
بايد توجه داشت كه علاوه بر علائم آشكار، نشانه‌هاي پنهاني چون خستگي، اختلال حافظه و تمركز هم در بيمار ايجاد مي‌شود كه چندان مورد توجه اطرافيان قرار نمي‌گيرد. به گفته متخصصان، ژنتيك در ايجاد بيشتر بيماري‌ها نقش دارد؛ به‌طوري كه در 9عامل از 10عامل اول مرگ‌و‌مير بر اثر ام‌اس در دنيا ژنتيك نقش مؤثر و شاخصي دارد. دكتر عليرضا حقيقي، پژوهشگر ژنتيك در اين خصوص به همشهري گفت: بيماري‌ها را مي‌توان به اين ترتيب تقسيم كرد: بيماري‌هايي كه ژنتيك در آنها مؤثرترين عامل است و بيماري‌هايي كه عوامل محيطي هم در آنها نقش دارند؛ ولي در كل بخشي از اكثريت بيماري‌ها مربوط به ژنتيك است.
نقش ژنتيك در بروز بيماري‌ها به چند صورت است؛ به اين معني كه در بعضي از بيماري‌ها فقط يك ژن نقش دارد كه اينها بيماري‌هايي با ساختار ساده‌تر هستند و نحوه وراثتشان كاملا شناخته شده است. با شناخته‌شدن اين ژن مي‌توانيم شكل ارثي بودن بيماري را پيش‌بيني كنيم. نمونه اين نوع بيماري‌ها، سيستيك فايبروزيس است كه باعث اختلال در سيستم تنفسي و گوارشي مي‌شود؛ ولي اكثر بيماري‌ها چند ژني هستند و علاوه بر دخالت چند ژن، محيط هم در ايجاد آنها مؤثر است؛ مثل فشار خون و ديابت يا اكثر سرطان‌ها و آسم.
به گفته وي، اين ژن‌ها هستند كه باعث توليد پروتئين مي‌شوند. پروتئين‌ها هم در بدن ما باعث عملكردهاي متفاوت مي‌شوند. اما نكته اينجاست كه يك ژن كه مثلا در سلول پوست فعال است و باعث توليد يك پروتئين خاص مي‌شود ممكن است در سلول ماهيچه عملكرد متفاوتي داشته باشد و اين موضوع باعث توليد پروتئين‌هاي مختلف در سلول پوست و ماهيچه و در نهايت تفاوت اين 2نوع سلول مي‌شود.
پس همين ژن‌ها هستند كه بدن ما را شكل مي‌دهند؛ از نظر بيولوژي، ساختار و فيزيولوژي. و به همين دليل است كه ژن‌ها نقش مهمي در بيماري‌ها دارند. البته عوامل محيطي هم مي‌توانند روي عملكرد ژن‌ها تأثيرات متفاوتي داشته باشند.
مثلا ما در مورد سرطان‌ها اطلاعات خوبي داريم و اگر شما بپرسيد عامل بيماري سرطان چيست؟ پاسخ من شامل فهرستي از عوامل دخيل در اين بيماري مي‌شود؛ از ژنتيك گرفته تا رژيم غذايي و محيط. پس فقط يك عامل در ايجاد سرطان دخيل نيست. اين هم طبيعت بيماري‌هاي پيچيده است و خب در بعضي موارد بيماري‌هايي ممكن است باشند كه عوامل متعددي در آنها نقش دارند ولي نوع، نقش و وزن اين عوامل به‌خوبي شناخته‌شده نيست. اين مي‌تواند توجيهي براي اين باشد كه بگويند عامل بيماري كاملا شناخته‌شده نيست.
ژن‌هاي نهفته چگونه فعال مي‌شوند؟
در بحث سلامت انسان، ما يك برنامه كلي براي عملكرد بدن داريم كه مثل يك برنامه رايانه‌اي است؛ اين همان اطلاعات ژنتيك است. اگر اين برنامه اجرا شود، نتيجه خاص خودش را مي‌گيرد، اما اگر اجرا نشود، به‌صورت خاموش باقي مي‌ماند. سلول‌هاي بدن ما ژن‌هاي يكسان دارند ولي اين موضوع كه كدام ژن در كدام سلول فعال است، تفاوت سلول‌هاي بدن ما با هم را نشان مي‌دهد؛ بنابراين در بعضي موارد وقتي يك ژن در يك سلول نبايد فعال شود ولي فعال است يا بايد فعال شود ولي فعال نيست يا اينكه اختلالي در نوع فعاليت آن وجود دارد، اين اتفاق باعث بيماري خواهد شد.
البته در تمامي موارد بايد نقش عوامل محيطي و تأثير آنها را بر عملكرد حياتي بدن در نظر داشت؛ عواملي مانند تغذيه، محيط زندگي، حتي بعضي رفتار‌هاي خاص و... . زماني كه ما مي‌گوييم يك بيماري عامل ژنتيك دارد، لزوما اين بيماري ارثي هم نيست گرچه احتمال ارثي‌بودن بيماري‌هاي ژنتيك به نسبت ساير بيماري‌ها بيشتر است ولي بر عكس آن درست است؛ يعني بيماري‌اي كه به ارث مي‌رسد، بيماري‌اي است كه در آن ژنتيك نقش دارد وگرنه نمي‌توانست به ارث برسد.
همشهري آنلاين- مريم غفاري