علامه محمد باقر مجلسی از علمای عصر صفوی است که مشهورترین کتاب او بحارالانوار، در 110 جلد نگاشته شده است.
امروز سالگرد درگذشت علامه محمد باقر مجلسی، از علمای دوره صفوی و صاحب اثر معروف بحارالانوار است. از همین رو به شرح مختصری از احوال و زندگی او می پردازیم.
علامه محمد باقر مجلسى در سال 1037 هجری چشم به جهان گشود، که هم زمان با حکومت شاه عباس اول بود. پدرش ملا محمد تقى مجلسى از شاگردان بزرگ شیخ بهایى و در علوم اسلامى از سرآمدان روزگار خود به شمار می‌رفت. وى داراى تالیفات بسیارى از جمله «احیاء الاحادیث فى شرح تهذیب الحدیث» است. مادرش دختر صدرالدین محمد عاشوری است که خود از پرورش یافتگان خاندان علم و فضیلت بود. خاندان علامه مجلسى از جمله پر افتخارترین خاندان هاى شیعه در قرون اخیر است. علامه از همان کـودکـى تحت تربیت و تعلیم پـدر دانشمندش پرورش قرار گرفت و بـا هـوش سـرشار و پشتکار مخصـوص به تحصیل علـوم متـداوله عصـر در حـوزه علمـى اصفهان پرداخت.
وی بعد از مرگ آقا حسین خوانساری در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی به مقام ملاباشی که عالی ترین مقام دینی کشور بعد از پادشاه بود رسید. وی در ۱۴ سالگی از ملاصدرا اجازه روایت گرفت و سپس در حضور استادانی چون علامه حسن علی شوشتری، شیخ حر عاملی، ملا محسن استر آبادیملا محسن فیض کاشانی و ملا صالح مازندرانی تحصیل کرد. وی در اندک زمانی بر دانش های صرف و نحو، معانی و بیان، لغت و ریاضی، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجال و کلام احاطه کامل یافت.
علامه مجلسـى محقق پر کارى بـود که در عمر خود لحظه اى از تالیف و تحقیق دست نکشید و تـوانست کتابخانه بزرگى را که یادگار نیاکانـش بـود غنـى تر ساخته و در اختیار علاقه منـدان و دانـش پژوهان قرار دهد. او براى به دست آوردن کتب نادر و کمیاب به کشورهاى دیگر از جمله یمـن مسافرت می کرد.
دستخط علامه مجلسی
دستخط علامه مجلسی، مربوط به قرن ۱۱ هجری قمری در کتاب تهذیب الاحکام
وی در عمر 73 ساله خویش کتاب های بسیاری به زبان فارسى و عربى نوشت. بسیاری از نگاشتههای او با توجه به مشاغل اجتماعی و رسمی و نیز با در نظر گرفتن بنیه ضعیف جسمانی وی اعجابانگیز است. بحار الانوار در ۱۱۰ جلد، مراة العقول در ۲۵ جلد و ملاف الاختیاردر ۱۶ جلد از مهمترین آثار او به زبان عربی است. حق الیقین در اعتقادات عین الحیاة در اخلاق، حلیلة المتقین در آداب و احکام از مهمترین کتاب های فارسی اوست.
بحار الانوار، مشهورترین و مهم ترین اثر محمد باقر مجلسى است که مجموعه‌ای گسترده از احادیث امامیه است و گاه «دائره‌ی المعارف بزرگ احادیث شیعه« لقب گرفته است. علامه مجلسی در تدوین این اثر رنج فراوان برده است. وی برای اجرای چنین کار عظیمى در 36 سال از همکاران و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخى منابع شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند. کسانى چون میرزا عبدالله افندی، میرمحمد صالح حسینى و آمنه‌خاتون خواهرش را جزو همکاران وی شمرده‌اند.
عینالحیات کتاب فارسی علامه مجلسی درباره اخلاق و عرفان اسلامى شیعى است. این کتاب ترجمه و شرح سفارش ها و توصیههاى اخلاقى پیامبر اکرم(ص) به ابوذر غفارى صحابى معروف آن حضرت است. هدف مؤلف آن بوده است که با این کتاب، مردم عادى و غیر متخصص را با عرفان اسلام اصیل آشنا سازد و آنها را از گرایش به عرفان هاى آمیخته با عناصر مسیحى، بودایى، یونانى، هندى، مانوى، زرتشتى و تسنن بازدارد و به عرفان در تشیع ناب سوق دهد.
علامه محمد باقر مجلسـى، پـس از عمرى پر برکت که وقف خدمتگزارى به علـم و دیـن و دانـش و فرهنگ در جهان اسلام شد، در سـن 73 سالگـى و در آخـریـن روزهاى ماه رمضان سـال 1111 هـ.ق در شهر دانـش پـرور اصفهان، چشـم از جهان فرو بست. قبر وی در شهر اصفهان در انتهای مسجد جامع قدیمی این شهر قرار دارد. در این مقبره پدر علامه مجلسی و فرزند ایشان علامه شیخ محمد رضا مجلسی نیز دفن شده اند.
قبر علامه مجلسی
شعر نوشته شده روی سنگ قبر علامه مجلسی: ماه رمضان چو بیست و هفتش کم شد تاریخ وفات باقر اعلم شد
*****
در آخر برخی از اظهارنظرها درباره او را مرور می کنیم:
* احمدبن آقا محمدعلى بهبهانى در مرآت الاحوال جهاننما مىنویسد: «برخى از افراد موثق، از مولا محمدتقى مجلسى ـ رحمت الله علیه ـ پدر بزرگوار علامه مجلسى برایم نقل کردهاند که گفت: در شبى از شبها، پس از به پایان رساندن نماز شب و برنامههاى عبادى، حالتى برایم پدید آمد که از آن حالت دریافتم که اگر در این هنگام هر حاجت و درخواستى از خداوند داشته باشم اجابت خواهد کرد. اندیشیدم که چه درخواستى از امور دنیا و آخرت از درگاه خداوند متعال نمایم که ناگاه صداى گریه محمدباقر از گهوارهاش بلند شد. بی درنگ گفتم: پروردگارا به حق محمد و آل محمد این کودک را مروج دینت و ناشر احکام پیامبر بزرگت قرار ده و او را به توفیق هایى بىپایان نایل گردان.»
* امام خمینى(ره) درباره بحارالانوار می‌گوید: «بحار خزانه همه اخبارى است که به پیشوایان اسلام نسبت داده شده، چه درست باشد یا نادرست، در آن کتاب هایى هست که خود صاحب بحار آنها را درست نمی‌داند و او نخواسته کتاب علمى بنویسد تا کسى اشکال کند که چرا این کتاب‌ها را فراهم کردی.»
* آقا بزرگ تهرانی در معرفی کتاب بحارالانوار علامه می نویسد که قبل و بعد از آن، نظیرش دیده نشده و تدوین هم نشده است و انصافا هم که چنین دائرة المعارف پرموضوعی که در ابواب مختلفی تدوین شده، نه در ده قرن اول تاریخ شیعه تا عصر او، و نه در سه قرنی که از وفات او می گذرد، در عالم تشیع و سایر مذاهب اسلامی تألیف و گردآوری نشده است.
* دکتر علی شریعتی را از مخالفین بزرگ علامه مجلسی دانسته‌اند. البته وصی تام الاختیار دکتر شریعتی، علامه محمد رضا حکیمی پس از مرگ او عنوان کرد: «من به شریعتی قسمت هایی از بحارالانوار را نشان دادم و دیدگاه شریعتی نسبت به بحارالانوار و علامه مجلسی تغییر کرد و از من خواست کتبش را ویرایش کنم.»