امروزه پهپادها به طور گسترده‌اي در صنايع هوايي نظامي و غيرنظامي مورد توجه قرار گرفته‌اند
كلاغ‌هاي خبرچين!
جام جم آنلاين: پهپاد، مخفف عبارت «پرنده هدايت‌پذير از دور»، نامي است كه به انواع وسايل پرنده بدون سرنشين اطلاق مي‌شود. امروزه پهپادها به طور گسترده‌اي در صنايع هوايي مورد توجه قرار گرفته‌اند.
از آنجا كه هزينه طراحي و ساخت اين هواپيماها براي انجام يك ماموريت مشخص در مقايسه با هواپيماهاي سرنشين‌دار بسيار كمتر است و همچنين خطرات جاني كمتري در بر دارند، گرايش‌هاي زيادي در صنايع هوايي نظامي و غيرنظامي به سمت اين رده از وسايل پرنده ديده مي‌شود. تجربه جنگ‌هاي اخير ايالات متحده در افغانستان و عراق و استفاده گسترده نيروهاي آمريكايي از هواپيماهاي بدون سرنشين، قابليت‌هاي برتر اين هواپيماها را در جنگ به وضوح مشخص كرد.
فناوري طراحي و ساخت هواپيماهاي بدون سرنشين تا جايي پيش رفته كه امروزه صحبت از طراحي و ساخت هواپيماهاي بدون سرنشين با قيمتي در حدود 1000 دلار مي‌شود (اين رقم را با موشك‌هاي كروز كه قيمتي بيش از يك ميليون دلار دارند مقايسه كنيد). حداقل مزيت دسترسي به هواپيماي بدون سرنشين ارزانقيمت با قابليت كنترل و هدايت نسبتا دقيق، بالارفتن توان تهاجمي و دفاعي در مقابل نيروهاي مهاجم از طريق انجام عمليات انتحاري بوده و به نظر مي‌رسد يكي از استراتژي‌هاي دفاعي مناسب در مقابل نيروهاي مهاجم استفاده گسترده از اين وسايل پرنده است.
حذف خلبان از درون هواپيما و نشاندن يك سامانه هوشمند الكترونيكي به جاي آن، اگر چه كار ساده‌اي نيست اما مزاياي قابل توجهي را براي اين رده از وسايل پرنده ايجاد نموده و دست طراحان هواپيما را در ارائه طرح‌هاي نوين و متنوع بسيار باز گذاشته است. در حالي كه كوچك‌ترين پهپادها، موسوم به حشره مكانيكي (Insect Flying)، وزني كمتر از 10 گرم دارند، پهپادهايي با وزن بيش از 10 تن هم ساخته شده‌اند كه مي‌توانند براي مدت بيش از يك روز در آسمان پرواز نمايند. تنوع بسيار گسترده‌اي در پهپادها از نظر ابعاد و اندازه، وزن، شكل ظاهري و ويژگي‌هاي عملياتي به چشم مي‌خورد كه در ادامه برخي از آنها معرفي شده‌اند.
مراقب حشرات اطراف خود باشيد!
كوچك‌ترين گروه از پهپادها، گروهي موسوم به حشرات مكانيكي (Insect Flying) هستند. پرنده‌هاي اين گروه، وزني كمتر از 4 گرم داشته و ابعادشان در حد ميلي‌متر (و حداكثر چند سانتي‌متر) است. پرواز اين پرنده‌ها مانند حشرات از طريق بال زدن مداوم با فركانس نسبتا بالا صورت مي‌گيرد و قادرند مانند حشرات روي سطوح مختلف بنشينند و به پرواز درآيند. انرژي مورد نياز حشرات مكانيكي از باتري‌هاي كوچك دروني تامين مي‌شود كه معمولا انرژي مورد نياز براي پرواز چند دقيقه‌اي اين پرنده‌ها را تامين مي‌نمايد. اين وسايل كه مجهز به نانودوربين‌هاي ديجيتال هستند و عمدتا براي كارهاي جاسوسي در مراكز خاص به كار مي‌روند، تصاوير و صداهاي ضبط‌شده را به مركز فرماندهي خود ارسال مي‌نمايند. تاكنون مشخصات تنها چند نمونه از حشرات مكانيكي كه در مراكز دانشگاهي و تحقيقاتي طراحي و ساخته شده در منابع اطلاعاتي منتشر شده و در مورد نمونه‌هاي صنعتي و عملياتي كه احتمالا مورد استفاده سازمان‌هاي جاسوسي قرار مي‌گيرد، اطلاعات محدودتري وجود دارد.
پرنده‌هاي بالزن
حتما تاكنون پرواز گروهي كلاغ‌ها يا ساير پرندگان را ديده‌ايد، اما هيچ‌وقت به اين موضوع فكر كرده‌ايد كه ممكن است برخي از اين پرنده‌ها ساخته دست بشر باشند! گروهي از پهپادها موسوم به پرنده‌هاي بالزن (Ornithopter) موجوداتي شبيه به پرنده‌ها هستند كه از طريق بال زدن با فركانس نسبتا پايين به پرواز درمي‌آيند. اين پرنده‌ها نيز مانند حشرات مكانيكي با باتري كار مي‌كنند و قادرند از چند دقيقه تا چند ده دقيقه در آسمان پرواز كنند. وزن اين پرنده‌ها حدود 100 گرم بوده و مي‌توانند محموله‌اي مانند يك دوربين كوچك با وزن كمتر از 30 گرم را حمل كنند. البته پرنده‌هاي بالزني كه تاكنون ساخته شده، در شروع پرواز بايد توسط دست انسان به طرف بالا و جلو پرتاب شوند و پس از آن با نيروي بال‌هاي خود به حركت درمي‌آيند. از اين رو اين پرنده‌ها در طول ماموريت خود بايد دائما پرواز كنند؛ چراكه در صورت فرود قادر به برخاست انفرادي نيستند.
ريزپهپادها
سومين گروه از پهپادها از نظر وزني گروهي موسوم به ريزپهپادها (Micro Aerial Vehicles) هستند. پرنده‌هاي اين گروه وزني در حدود چندصد گرم دارند و ابعادشان حدود 30 سانتي‌متر تا يك متر است. در اين گروه از پرنده‌ها عموما از موتورهاي الكتريكي استفاده مي‌شود، اما در برخي نمونه‌ها از موتورهاي پيستوني بنزيني هم استفاده شده است. سرعت پرواز اين پرنده‌ها حدود 20 تا 60 كيلومتر در ساعت است و ارتفاع پروازشان به چندصد متر مي‌رسد. از آنجا كه كنترل اين پرنده‌ها عموما توسط خلبان صورت مي‌گيرد، برد پرواز آنها محدود به دامنه ديد خلبان و در حد چند كيلومتر است. ريزپهپادها بيشتر براي كاربردهاي تفريحي به كار گرفته مي‌شوند؛ اگرچه پتانسيل خوبي براي كاربردهايي نظير عكسبرداري هوايي و شناسايي دارند.
غول‌هايي با مغز الكترونيك
در تقسيم‌بندي پهپادها از نظر طيف وزني، پس از ريزپهپادها به گروهي از پرنده‌هاي بدون سرنشين مي‌رسيم كه از نظر تعداد پرجمعيت‌ترين و از نظر تنوع، متنوع‌ترين گروه پهپادهاست. وزن پهپادهاي اين گروه از حدود چند كيلوگرم شروع شده و تا بيش از 10 تن ادامه مي‌يابد. معمولا وقتي صحبت از پهپاد مي‌شود، فقط همين گروه از پهپادها مورد نظر است و گروه‌هاي قبلي (حشرات مكانيكي، بالزن و ريزپهپادها) معمولا به نام‌هاي اختصاصي خودشان و جدا از اين گروه شناخته مي‌شوند. ابعاد پرنده‌هاي اين گروه مانند وزن آنها بسيار متنوع است؛ به طوري كه از حدود يك متر شروع شده و تا پرنده‌هايي با دهانه بال حدود يكصد متر ادامه مي‌يابد! ارتفاع پروازي اين پرنده‌ها بسته به نوع ماموريت متفاوت بوده و از حدود چندصد متر تا بيش از يكصدهزار پا (بيش از 30 كيلومتر!) تغيير مي‌كند.
ماموريت‌هاي پهپادها
با آن كه اطلاعات تاريخي در اين باره خيلي مدون نيست، اما به احتمال زياد اولين ماموريتي كه براي پهپادها در نظر گرفته شده، استفاده از اين پرنده‌ها به عنوان هدف هوايي براي آموزش نيروهاي پدافندي بوده است. چراكه هم‌اكنون در حدود نصف پهپادهاي موجود در دنيا براي اين منظور ساخته مي‌شوند. در اين ماموريت پهپاد بايد با سرعتي در حدود سرعت هواپيماهاي جنگنده (در حدود 5/0 تا 5/1 ماخ) و در ارتفاع مشابه (از چندصد متر تا حدود 20 هزار پا) پرواز نمايد تا بتواند حملات هوايي دشمن را براي نيروهاي پدافندي شبيه‌سازي كند. نيروهاي پدافند نيز با هدف قراردادن پهپاد آموزش‌هاي عملي براي مقابله با حملات احتمالي را مي‌بينند.
پس از ماموريت هدف، ماموريت شناسايي از طريق پرواز بر فراز مناطق مورد نظر و عكسبرداري يا فيلمبرداري هوايي يكي از مهم‌ترين ماموريت‌هاي پهپادهاست. پهپادهاي شناسايي در ماموريت‌هاي نظامي، كار شناسايي نيروهاي دشمن و مناطق حساس را به عهده دارند. اين پهپادها در ماموريت‌هاي غيرنظامي نيز براي مراقبت از جنگل‌ها، مراقبت از لوله‌هاي نفت، مرزباني و گاهي براي كمك به مديريت ترافيك در خيابان‌ها و جاده‌ها به كار گرفته مي‌شوند. غير از ماموريت‌هاي فوق، پهپادها براي مقاصد ديگري ازجمله جنگ الكترونيك هوايي و رله مخابراتي نيز به كار گرفته مي‌شوند. در سال‌هاي اخير و با پيشرفت‌هاي ايجاد شده در صنعت هوافضا، چشمان تيزبين پهپادها به دستان قوي نيز مجهز شده‌اند به طوري كه برخي از پهپادها با حمل سلاح مي‌توانند پس از شناسايي اهداف، بمب و موشك‌هاي خود را به سوي آنها روانه كنند.
برتري‌هاي پهپادها
استفاده از پرنده‌هاي بدون‌سرنشين براي انواع ماموريت‌هاي غيرنظامي و نظامي در مقايسه با پرنده‌هاي سرنشين‌دار مزاياي ويژه خود را به همراه دارد. اولين مزيت استفاده از پهپاد، كاهش خطر جاني براي خلبان، خصوصا در ماموريت‌هاي نظامي است. همچنين به دليل نبود سرنشين داخل وسيله پرنده و حذف بسياري از سيستم‌هاي مرتبط با خلبان و همچنين ضريب ايمني پايين‌تر در طراحي و ساخت، قيمت تمام شده پهپادها در مقايسه با هواپيماهاي سرنشين‌دار با ماموريت مشابه كمتر خواهد بود. از ديگر مزاياي پهپادها مي‌توان به قابليت پنهانكاري بيشتر به دليل ابعاد كوچك‌تر، امكان استفاده از طرح‌هاي غيرمتعارف در ظاهر به دليل نبود سرنشين، قابليت استفاده در شرايط دشوار و خطرناك مانند مناطق آلوده به گازهاي شيميايي خطرناك، توانايي حمل بار بيشتر به نسبت سوخت مصرفي و پوشش دادن نقاط كور ماهواره‌اي براي فعاليت‌هاي جاسوسي يا مخابراتي اشاره كرد. البته در كنار اين مزايا، استفاده از پهپادها همراه با محدوديت‌هاي خاص خود است كه ازجمله آنها مي‌توان به اعتمادپذيري كمتر به علت عدم وجود كنترل مستقيم توسط خلبان و نياز به تجهيزات و سيستم‌هاي پيچيده كنترلي اشاره كرد.
آمريكا:
ايالات متحده از اواسط دهه 1960 پرنده‌هاي بدون سرنشين را براي ماموريت‌هاي جاسوسي و شناسايي در مناطقي چون چچن، چين، خاورميانه، آسياي جنوب باختري و يوگسلاوي پيشين به كار گرفت. در جنگ اول آمريكا و عراق در سال 1991 پرنده‌هاي بدون سرنشين نقشي به نسبت اندك ايفا نمودند.
در سال‌هاي نخستين دهه 1960 نيز هواپيماهاي بدون سرنشين به منظور نظارت بر توسعه فعاليت‌هاي موشكي در اتحاد جماهير شوروي و كوبا توسط ايالات متحده به كار گرفته شدند. در ويتنام نيز به دليل رشد تلفات نيروي انساني و هواپيماهاي ايالات متحده، استفاده از هواپيماهاي بدون سرنشين افزايش يافت.
روسيه (شوروي):
يكي از اولين كشورهايي كه به فكر حذف خلبان از هواپيما افتاد، اتحاد جماهير شوروي سابق بود. اين كشور از دهه 1920 به كار روي پرنده‌هاي بدون سرنشين همت گماشت.
با آغاز جنگ جهاني دوم اتحاد جماهير شوروي شماري از وسيله‌هاي بدون سرنشين كنترل‌پذير از دور هوايي و زميني (تانك) و دريايي (قايق) را طراحي كرد كه برخي از آنها در سال‌هاي 1941 تا 1943 به كار گرفته شدند، اما كارآمد نبودند. اتحاد جماهير شوروي در دهه 1950 بار ديگر كار روي پرنده‌هاي بدون سرنشين را از سرگرفت. اين پرنده‌ها موتور جت داشتند و در اصل براي ماموريت‌هاي تهاجمي و شناسايي طراحي شده بودند. هواپيماهاي بدون سرنشين به طور گسترده‌اي در دفاتر طراحي شركت‌هاي «ميگويان» و «توپولف» تكامل يافتند.
در دهه 1970 و 1980 اتحاد جماهير شوروي به طور همزمان در 20 برنامه در زمينه پرنده‌هاي بدون سرنشين درگير شد كه پرنده‌هاي دوربرد «رويال» و ابرصوت «ورن» ازجمله آنها بودند و البته تنها شمار اندكي از آنها به سرانجام رسيدند.
به دنبال كاميابي پرنده‌هاي بدون سرنشين در رژيم صهيونيستي«اسكات» و «ماستيف»، روند تكميل پرنده‌هاي بدون‌سرنشين در شوروي جان تازه‌اي گرفت و پرنده‌هاي كنترل از راه دور نسل نوين با نام‌هاي «پچلا (زنبور)»، «دياتل (داركوب)» و «كورشان (زغن سياه)» در اين كشور آغاز شد.
رژيم صهيونيستي:
شايد وسيع‌ترين كاربرد هواپيماهاي بدون سرنشين در جهان براي ماموريت‌هاي مختلف عملياتي توسط رژيم صهيونيستي انجام شده باشد. تعقيب مبارزان لبناني و فلسطيني، هدف‌يابي و هدايت بمب‌هاي ليزري، جنگ الكترونيك و انجام شنود و ساير كاربردهاي نظامي در داخل و خارج منطقه با استفاده از چندين نوع هواپيماي بدون سرنشين ساخته‌شده توسط اين رژيم، از مواردي است كه تاكنون گزارش شده است.
اين رژيم در سال 1973 از هواپيماهاي بدون سرنشين به عنوان سكوي مراقبت و شناسايي در جبهه‌هاي مصر و سوريه استفاده كرده است. در سال 1982، بهكارگيري وسيع اين پرنده‌ها در دره بقاء لبنان، عمليات هوايي مختلفي را به دنبال داشت. در اين عمليات پرنده‌هاي كوچك اسكات و ماستيف مراقبت و شناسايي فرودگاه‌هاي سوري، سايت‌هاي موشكي و تحركات سواره نظام را به عهده داشتند. رژيم صهيونيستي از هواپيماهاي مدل حامل دوربين در جريان جنگ فرسايشي سال 1968 تا 1970 استفاده كرد و سيستم‌هاي پيشرفته‌تري را به تدريج تكميل كرد. با وجود اين تنها از اواخر دهه 70 به بعد بود كه وزارت دفاع اين رژيم شروع به تخصيص بودجه قابل توجهي براي برنامه‌هاي هواپيماهاي بدون سرنشين كوچك كرد. اين سيستم‌ها شامل دوربين‌هاي ويدئويي با عدسي‌هاي تله‌فتو براي كار روي يك هواپيماي كوچك بود كه بازتاب راداري و بصري كوچكي نيز داشت. تا سال 1981 ارتش رژيم اشغالگر پرنده‌هاي كوچك ماستيف ساخت تاديران و اسكات يا زاهاوان (در عبري به معناي عقاب) ساخت شركت صنايع هوايي رژيم صهيونيستي را آزمايش كرد. اين نمونه‌ها به طور مرتب در تهاجم سال 1982 به لبنان به كار گرفته شدند و در جريان اين جنگ به تكامل رسيدند.
ايران:
قبل از انقلاب3 نوع هواپيماي بدون سرنشين آمريكايي به نام‌هاي MQM ـ 107 يا VSTT ، Chukar با موتور جت و KD2R5 با موتور پيستوني براي تمرين پدافند هوايي در اختيار نيروي هوايي و نيروي دريايي ارتش قرار گرفت كه مورد استفاده قرار مي‌گرفت، ولي با گذشت زمان و پيشرفت سامانه‌هاي الكترونيكي، كاربرد اين نمونه‌ها با مشكل مواجه شد.
در سال 1363 در هنگامه دفاع مقدس و بنابر ضرورت و نياز به اطلاعات شناسايي و از طرفي كمبود امكانات گران‌قيمت هواپيماهاي شناسايي F4 ـ D، انگيزه بهكارگيري پرنده‌هاي شناسايي ايجاد شد و گروهي از نيروهاي عملياتي و دانشگاهي با همكاري هم شروع به ساخت و بهكارگيري پرنده‌هاي كوچك و ارزانقيمت نمودند كه با استفاده از ساده‌ترين مواد و شيوه ساخت انجام مي‌شد.
پرنده «تلاش» نمونه‌اي بود كه بيشترين تعداد از آن ساخته شد و با نصب دوربين عكاسي روي آن عمليات‌هاي متعدد شناسايي در زمان جنگ و دفاع مقدس توسط اين وسيله انجام شد و نقش مهم و برجسته‌اي در موفقيت‌هاي عملياتي ايفا كرد.
با آشكارشدن نقش مهم و برجسته پرنده‌هاي بدون سرنشين در انواع عمليات و كاربردها، كار روي توسعه و ساخت انواع پرنده‌هاي بدون سرنشين ادامه يافت و كاربردهاي مختلفي براي اين وسايل پرنده ساخته شده در داخل كشور محقق گرديد. «مهاجر» نوع پيشرفته پرنده بدون سرنشين شناسايي است كه در ادامه كار طراحي و ساخت توسط محققان و متخصصان داخلي ساخته و به كار گرفته شد.
در حال حاضر صنايع هوايي قدس كه در زمان جنگ با نام طرح قدس و براي توسعه و ساخت انواع پرنده‌هاي بدون سرنشين شكل گرفت كار خود را بر اساس سفارش و نياز نيروهاي مسلح در امر طراحي، ساخت و توليد انواع پرنده‌هاي بدون سرنشين ادامه مي‌دهد.
علاوه بر صنايع هوايي قدس چند گروه ديگر از مراكز دولتي و خصوصي مانند صنايع هواپيماسازي ايران (هسا) در طراحي و ساخت انواع پرنده‌هاي مدل و سامانه‌هاي مربوط به آن مشغول مي‌باشند كه خود عامل مهمي در توسعه و شكوفايي صنعت پرنده‌هاي بدون سرنشين و فناوري‌هاي مربوط به آن در داخل كشور مي‌باشند.
پرندگاني كه ما را مي بينند
كوچك‌ترين گروه از پهپادها، گروهي موسوم به حشرات مكانيكي (Insect Flying) هستند. پرنده‌هاي اين گروه، وزني كمتر از 4 گرم داشته و ابعادشان در حد ميلي‌متر (و حداكثر چند سانتي‌متر) است.
گروهي ديگر از پهپادها از نظر وزني ، موسوم به ريزپهپادها (Micro Aerial Vehicles) هستند. پرنده‌هاي اين گروه وزني در حدود چندصد گرم دارند و ابعادشان در حدود 30 سانتي‌متر تا يك متر است.
پس از ريزپهپادها به گروهي از پرنده‌هاي بدون سرنشين مي‌رسيم كه وزن پرنده هاي اين گروه از حدود چند كيلوگرم شروع شده و تا بيش از 10 تن ادامه مي‌يابد.
گروهي از پهپادها موسوم به پرنده‌هاي بالزن (Ornithopter) موجوداتي شبيه به پرنده‌ها هستند كه از طريق بال زدن با فركانس نسبتا پايين به پرواز درمي‌آيند.
امير توكلي كاشي / جام جم