شايد يكي از مهم‌ترين اختراعات قرن نوزدهم، اختراع «روش اختراع كردن» بوده باشد. اين باور به واسطه كنجكاوي‌ها و تلاش مستمر محققي روس به نام آلتشولر ايجاد شد.
او كارمند اداره ثبت اختراع‌هاي نيروي دريايي ارتش شوروي بود. اولين جرقه‌هاي ذهني اين مخترع جوان در سال 1946 زده شد: «آيا روشي وجود دارد كه بتواند به كمك دانش مهندسي بيايد و مردم را در اختراع كردن كمك كند؟» پيامدهاي اين پرسش مهم و كنكاش براي كشف پشت پرده اختراع‌ها، زندگي او را دستخوش يافته‌ها و همين‌طور مخاطرات فراواني در دوران استالين كرد.
او تا پيش از مرگ در سال 1998 تئوري حل مساله‌هاي ابداعي را كه تريز (TRIZ) نام دارد و امروزه نوآوري نظام‌يافته گفته مي‌شود، توسعه داد. بسياري از همكاران و شاگردان نزديك او پس از فروپاشي شوروي به غرب رفتند و ترويج دانش توليد ابزارهاي حل مساله را در اروپا و آمريكا پي گرفتند. پس از آشنايي غرب و موفقيت‌هاي كسب شده در زمينه نوآوري‌هاي مبتني بر تريز، شرق دنيا و بنگاه‌هاي بين‌المللي ژاپن و كره‌جنوبي نيز توجه خود را به اين موضوع مهم معطوف كردند.

تريز چيست؟
نزديك‌ترين تعبير از تريز در فارسي، «نوآوري نظام‌يافته» است. اين دانشِ توليد ابزارهاي حل مساله، خود به عنوان يكي از قدرتمندترين روش‌هاي حل كردن مساله‌هاي ابداعي در دنيا مورد استفاده قرار مي‌گيرد. مسأله‌هايي كه خود صورت مسأله‌شان نو و ناآشناست و تازه پس از كشف صورت مسأله در هيچ منبع و مرجعي راه‌حلي شناخته شده برايشان ارائه نشده است. گرهگشايي از چنين مساله‌هايي بدون بهره‌گيري از تفكر خلاق در كنار دانش روز، امكان‌پذير نيست. برخي از مسأله‌هاي به ظاهر شگفت‌انگيز و غيرممكن مانند آسانسور فضايي، كنترل يك سفينه از ايستگاه روي زمين، لباسي كه بتوان داده‌هاي ديجيتال را روي آن بارگذاري كرد، بازيابي صداي سال‌ها پيش در يك موقعيت جغرافيايي، ذخيره كردن يك خواب، درمان و جراحي بدون تماس با بدن، از سوژه‌هايي هستند كه محققان سعي مي‌كنند با كمك تريز آنها را حل كنند.

پديده‌اي توجه‌برانگيز در ايران
نگاهي به يافته‌هاي ابزار Trends از خانواده گوگل گوياي اين است كه رقابت اصلي در جستجوي گوگلي تريز مربوط به شرق دنياست. كافي است در جستجوگر آنلاين www. google. com‌/‌trends اين واژه درج شود تا نتيجه‌ پس از يك Enter به نمايش درآيد. بسياري از صاحب‌نظران بين‌المللي تريز در دنيا از جايگاه اول ايران در جستجوهاي انجام شده در گوگل متعجبند. طبق آمارهاي روزانه Google Trends ايران، كره‌جنوبي و تايوان به ترتيب صدرنشين جستجوگري در مورد واژه تريز هستند.

توجه‌ شرق و غرب دنيا به تريز
امروزه در آمريكا، اروپا، آلمان، كره‌جنوبي و تايوان كنفرانس‌هاي سالانه تريز برگزار مي‌شود. شركت‌هاي بزرگي مانند اينتل، سامسونگ و ال. جي. سمينارهاي سالانه برگزار مي‌كنند و طي آن به معرفي دستاوردها، ابزارها و نرم‌افزارهاي به‌كارگرفته شده و تبادل دانش روز نوآوري مي‌پردازند. آنها از طريق اين كنفرانس‌ها و سمينارها تلاش مي‌كنند فرهنگ تفكر خلاق و نوآوري را در سازمان‌هاي خود توسعه دهند و نمي‌خواهند آن را به مهندسان طراح محدود ببينند. ششمين سمپوزيوم تريز ژاپن كه نيمه شهريور هر سال توسط انجمن اين كشور برگزار مي‌شود، سخنراني كليدي افتتاحيه امسال خود را به محقق ايراني و نماينده موسسه مطالعات نوآوري و فناوري ايران اختصاص داد. اين سمپوزيوم بر اساس ضوابط و شرايط سختگيرانه خود، هر سال تنها 2 سخنران كليدي را از ديگر كشورها به ژاپن دعوت مي‌كند تا از دانش، تجربه‌ها و يافته‌هاي ايشان بهره گيرد.
سامسونگ الكترونيك تا پايان سال 2008 ميلادي 3515 اختراع ثبت‌شده و فعال در آمريكا دارد. در سال 2004 اين عدد 1609 بوده و جايگاه اين شركت را به رتبه دوم برترين‌ صاحبان اختراع در آمريكا ارتقا داده است. رتبه اول را آي. بي. ام. دارد و كانن و مايكروسافت و اينتل بعدي‌ها هستند. اولين آشنايي‌هاي سامسونگ با تريز در سال 1998 تا 2000 صورت گرفته و حالا تمركزشان بر نوآوري را به كمك اين دانش پيگيري مي‌كنند. بر اساس آئين‌نامه‌هاي داخلي اين شركت، همه كاركنان بايد تريز را آموزش ببينند و حين اين آموزش‌ها پروژه‌هاي نوآورانه انجام دهند.
در شركتي مانند نمايشگرهاي تلفن همراه سامسونگ (SMD) كه متولي طراحي و توليد نمايشگر‌هاي كوچك و متوسط اين شركت شامل انواع LCDها و LEDها و OLEDهاست، تنها 9 درصد پروژه‌هاي سال 2009 از جنس بهبود بوده‌اند. 91 درصد ديگر، همه طراحي و ايجاد محصول جديد، خانواده محصولات نو يا فرآيندهاي تازه گزارش شده‌اند. در اين شركت، همه كاركنان حتي مديرعامل بايد دوره‌ اجباري 20 ساعته آموزش مباني تريز را بگذرانند. اين دوره براي مديران و مهندسان تا 4 سطح به مدت 178 ساعت دنبال مي‌شود. در ال.‌جي نيز شرايط مشابهي وجود دارد و از آغاز آشنايي با تريز در سال 1995 و پس از بازنگري تازه‌اي در تجربه‌هاي خود، اكنون در پي جهشي براي نوآوري‌هاي خود هستند.

تجربه‌هاي ايران
آشنايي جامعه ايران با تريز با تلاش‌هاي مرحوم دكتر محمدحسين سليمي، استاد دانشگاه صنعتي اميركبير و گروه همكاران وي از سال 1379 آغاز شد. از آن پس، ضمن انتقال اين دانش به ايران در قالب يك پروژه دانشگاهي و دعوت از متخصصان تراز اول بين‌المللي، آموزش‌ و ترويج موضوع نيز مورد توجه قرار گرفت.
در ايران برخلاف ديگر كشورها كه اين دانش به دليل ثروت‌آفرين و تخصصي بودن، محدود به بنگاه‌هاي پيشرو و مراكز دانشگاهي تخصصي است، دانش نوآوري نظام‌يافته در جامعه ترويج عمومي و رسانه‌اي داشت. روزنامه جام‌جم در صفحه دانش خود از سال 1383 ستوني هفتگي به نام «اكسير نوآوري» راه‌اندازي كرد و از سال 1386 نيز در ضميمه هفتگي يكشنبه‌هاي خود «كليك» به اين موضوع پرداخت. مجموعه اين نوشته‌ها با هدف چاپ كتابي با نام «اكسير نوآوري» توسط انتشارات جام‌جم در دست بازنويسي است. شبكه 4 سيما نيز مجموعه‌اي 5 قسمتي با نام «آشنايي با نوآوري نظام‌يافته» را توليد و چند نوبت پخش كرد. اين مجموعه آخرين بار نوروز 1389 از شبكه آموزش تلويزيون، توسط علاقه‌مندان ديده شد.
از 1380 تاكنون 6 جلد كتاب در مورد تريز به فارسي چاپ شده و تعدادي ديگر از كتاب‌هاي مرتبط با خلاقيت، حل مساله، نوآوري و كارآفريني نيز بخش‌ها و صفحه‌هايي از خود را به معرفي و ترويج آن اختصاص داده‌اند.

داشته‌ها و نداشته‌هاي ما
نبود سيستم و سازوكارهاي مدون و پشتيبان واقعي نوآوري در كشور، يكي از نكاتي است كه كارشناسان اين حوزه بر آن تاكيد دارند. پشتيباني‌هاي موردي و مقطعي بنيادها، جشنواره‌ها، المپيادها و سازمان‌هاي مختلف، جريان بروز خلاقيت‌هاي گروه‌هاي سني مختلف را تا يكي از ايستگاه‌هاي بين‌راه دنبال مي‌كنند. اين توقفگاه‌ها در شبكه‌اي سراسري با هم پيوند ندارند تا تمام استعدادهاي كشور با اطمينان خاطر با ناوگان آنها همراه شوند. هر يك براي خود روالي دارند كه به استناد آن نوآوري را تعريف و نتيجه كار محقق را پس از ارزيابي و داوري تشويق مي‌كنند. انتظار اين است كه در سند نهايي نقشه جامع علمي كشور، نوآوري با ادبيات پذيرفته شده بين‌المللي مورد توجه قرار گرفته باشد.
موضوع پرورش تفكر خلاق و دستيابي به نوآوري، مورد توجه وزير پيشين آموزش و پرورش دكتر عليرضا علي‌احمدي نيز بود. با ايجاد ستاد خلاقيت و نوآوري تدوين سند نظام‌ نوآوري در وزارت آموزش و پرورش وزارت و تدوين شيوه‌نامه‌هاي اجرايي مدرسه نوآور براي نظام‌ آموزشي كشور انجام شد. مرداد 1388 همين وزارتخانه كنفرانس نظام خلاقيت و نوآوري را در مركز همايش‌هاي بين‌المللي صدا و سيما برگزار كرد.
اگر مسير نوآوري از پيش‌دبستاني تا پايان دوران مدرسه و از شروع دانشگاه تا پيوستن به محيط كسب و كار راهبري شود، مي‌توان اميدوار بود كه تا سال 1404 افق علمي و جايگاه ترسيم شده در سند چشم‌انداز امكان تحقق داشته باشد. نوزادان چندماه امروز، 16 ساله‌هاي 1404 هستند و اول دبستاني‌هاي ما دانشجويان آن زمان. نوآوري در دنيا، امروزه شرايط يك رقابت فشرده دوي امدادي با مانع را دارد. مساله بسياري از صاحبان نوآوري، بروز خلاقيت و رسيدن به نوآوري نيست، چرا كه ساز و كارها و روش‌هاي علمي آن را در اختيار دارند. رقابت در سرعت‌ بخشيدن به نوآوري‌ها، عمق‌دهي به آنها و پيشگامي در ارائه به بازار و كسب مزيت‌هاست. در عرصه نوآوري، خيلي زود دير مي‌شود.

محمود كريمي
جام‌جم