شمال مغناطيسي از استوا سردرمي‌آورد؟
جام جم آنلاين: شفق قطبي در آسمان تهران! شايد در چند دهه پيش موضوع جذاب و هيجان‌انگيز جابه‌جايي قطب‌هاي زمين صرفا با ترسيم فرضي شرايط زمين در آينده مورد بحث و بررسي قرار مي‌گرفت، اما بتدريج به آن آينده نزديك مي‌شويم. موضوع بسيار ساده است؛ قطب‌هاي مغناطيسي زمين در حال حركت و جابه‌جايي هستند.
در اين صورت دور از ذهن نخواهد بود كه تا چند دهه آتي، شفق چشم‌نواز قطبي در آسمان تهران و كشورهاي اطراف هم قابل روِيت باشد!
شايد بهتر باشد از اين پس بابانوئل با دقت بيشتري به قطب نماي خود نگاه كند، زيرا قطب شمال مغناطيسي زمين در حال جابه‌جايي و عوض كردن جاي خود با قطب جنوب مغناطيسي است. البته نبايد خيلي هم نگران بود، چون خبر از جابه‌جايي جغرافيايي دو قطب نيست، بلكه تنها از بعد مغناطيسي جاي خود را با يكديگر عوض مي‌كنند. بحث جابه‌جايي قطب‌هاي مغناطيسي زمين، موضوع بحث‌برانگيز چندان تازه‌اي نيست. نخستين نشانه‌هاي قطعي و علمي جابه‌جايي قطب‌هاي مغناطيسي زمين به مقاله‌اي باز مي‌گردد كه سال 1872 از سوي چالز اسين براشر منتشر شد، گرچه نخستين بار در سال 1831 گروهي از محققان متوجه وجود چنين تغييري شده بودند. او با تفسير افسانه‌هاي مكزيكي به اين نتيجه علمي رسيد كه قطب‌هاي مغناطيسي زمين تاكنون 4 بار از بيش از 10 هزار و 500 سالپيش از ميلاد تاكنون جابه‌جا شده‌اند. در دهه‌هاي گذشته تحقيقات دامنه‌داري در اين زمينه انجام شده و حتي در ناسا رشته مطالعات گسترده‌اي با تمركز بر سرعت و ديگر فاكتورهاي تعيين‌كننده در اين فرآيند به مرحله اجرا درآمده است؛ اما تحقيقات جديدي در اين زمينه به عمل آمده كه موجب حيرت دانشمندان علوم زمين‌شناسي شده است؛ فرآيند جابه‌جايي قطب‌هاي مغناطيسي زمين با سرعت خيره‌كننده 64 كيلومتر در سال در حال انجام است!
آرنولد شالت، زمين‌شناسي است كه در انستيتو فيزيك زمين در فرانسه تحقيقات دامنه‌داري در اين خصوص داشته است. تازه‌ترين تحقيقات وي نشان مي‌دهد قطب شمال مغناطيسي زمين با سرعت 64 كيلومتر در سال به سوي روسيه در حال نزديك شدن است. نتيجه تحقيقات وي در نشريه معتبر نشنال جغرافي منتشر شده است، اما نكته جالب اين داستان از همين جا پررنگ‌تر مي‌شود. دقيقا 5 سال پيش و در همين نشريه گزارشي منتشر شد كه نتيجه تحقيقات دامنه‌دار گروهي از زمين‌شناسان درباره سرعت حركت ميدان مغناطيسي شمال زمين به سوي روسيه بود. در آن گزارش آمده بود، قطب شمال مغناطيسي زمين با سرعت 40 كيلومتر در سال به سوي روسيه نزديك مي‌شود. اين‌كه تنها در مدت كمتر از 5 سال با انجام دور تازه‌اي از تحقيقات مشخص شود كه سرعت حركت قطب شمال مغناطيسي زمين بيش از 20 كيلومتر در سال افزايش يافته، موجي از حيرت و هيجان را در ميان زمين‌شناسان ايجاد كرده است.
زمين‌شناسان در توجيه اين فرآيند به هسته زمين اشاره مي‌كنند و آن را عامل اصلي بروز اين رويداد مي‌دانند؛ البته هسته زمين آنقدر عميق است كه دانشمندان نمي‌توانند مستقيم ميدان مغناطيسي سياره مادر را مورد بررسي قرار دهند، اما با تكيه بر فناوري‌هاي نوين اين امكان براي آنها فراهم شده است تا با دنبال كردن حركات و جابه‌جايي‌هاي ميدان مغناطيسي زمين در سطح و فضا، به گمانه‌زني بپردازند. تحقيقات اخير دانشمندان نشان مي‌دهد منطقه‌اي مغناطيسي در سطح هسته زمين وجود دارد كه تغييرات در آن بسيار سريع و فراتر از تصور صورت مي‌گيرد. آرنولد شالت، تغيير قطب شمال مغناطيسي زمين را بر گردن همين منطقه مرموز از هسته زمين انداخته و پيش‌بيني مي‌كند در دهه‌هاي آتي مردم كشورهايي كه به دور از قطب شمال زندگي مي‌كنند احتمالا شاهد پديده جذاب و دلفريب شفق قطبي خواهند بود؛ البته او در طرح اين موضوع كه مردم كشورهاي نزديك‌تر به قطب نيز چنين امكاني را به دست آورند هنوز ترديد دارد.
در حالي كه بسياري از زمين‌شناسان نزديك شدن شمال مغناطيسي زمين به استوا را مورد بررسي قرار مي‌دهند، بسياري نيز درباره مسير آينده حركت شمال مغناطيسي زمين ترديد دارند
شمال مغناطيسي زمين، جايي كه عقربه‌هاي قطب‌نما آن را نشان مي‌دهند در حوالي نقطه‌اي از زمين است كه به آن در علم جغرافيا، قطب شمال گفته مي‌شود. در حال حاضر شمال مغناطيسي زمين نزديك به جزيره السمر كاناداست. قرن‌هاست كه مسيرياب‌ها از شمال مغناطيسي براي هدايت كاروان‌ها و مسافران استفاده كرده‌اند و حتي هنوز هم در مناطق دورافتاده و محروم از فناوري‌هاي نوين، استفاده از اين شيوه مسيريابي رواج دارد. با توجه به تغييراتي كه در حال انجام است اختلالات زيادي در فرآيند جهت‌يابي آنها روي مي‌دهد و شايد به همين دليل است كه مي‌شنويم بسياري از آنها كه سال‌ها از اين روش استفاده مي‌كرده‌اند، ديگر اعتماد چنداني به تعيين مسير با تكيه صرف بر شمال مغناطيسي ندارند! از سال 1831 كه نخستين نشانه‌ها درخصوص جابه‌جايي شمال مغناطيسي زمين ديده شد، دانشمندان اين فرآيند را در گذر زمان دنبال كرده‌اند. در سال 1904 گروهي از زمين‌شناسان متوجه شدند شمال مغناطيسي زمين با سرعت 15 كيلومتر در سال به سوي شمال شرقي در حال جابه‌جاشدن است. در طول يك قرن گذشته اين فرآيند همواره زيرنظر زمين‌شناسان بوده است تا آن‌كه در سال 1989 اين روند، سرعت قابل‌توجهي گرفت و در نهايت در سال 2007 دانشمندان به اين نتيجه رسيدند كه قطب شمال مغناطيسي زمين با سرعتي بين 55 تا 60 كيلومتر در سال به سوي سيبري روسيه در حال پيشروي است.
جابه‌جايي سريع قطبين مغناطيسي زمين گوياي آن است كه اعمال تغييرات اساسي و به روز كردن نقشه‌هاي ميدان مغناطيسي زمين كاملا ضروري است.
در قرن گذشته شمال مغناطيسي زمين 1100 كيلومتر به سوي سيبري حركت كرده است. اين آمار جالب توجهي است كه از سوي جو استونر از دانشگاه اورگان و حدود 5 سال پيش ارائه شد. وي عقيده دارد اگر جابه‌جايي قطب‌هاي مغناطيسي زمين با همين روند ادامه داشته باشد، تا نيم قرن آينده يعني حدود سال 2060 قطب شمال مغناطيسي زمين در سيبري خواهد بود. او مي‌گويد: با پديده‌اي طبيعي سر و كار داريم كه بسيار سريع در حال روي دادن است. اين پديده حداقل در 500 سال گذشته مشاهده نشده است. تحقيقات وي نشان مي‌دهند چنين جابه‌جايي 400 بار در 330 ميليون سال گذشته روي داده است. اين ارقام در نوع خود هيجان‌انگيز هستند، اما استونر طور ديگري فكر مي‌كند: ما فقط شاهد سرگرداني طبيعي شمال مغناطيسي زمين هستيم!
قطب سرگردان
زمين‌شناسان بر اين عقيده‌اند كه زمين داراي ميدان مغناطيسي است؛ چون هسته سياره مادر از مركز يوني آهني تشكيل شده كه اطراف آن را فلزي مايع احاطه كرده است. اين مجموعه به دينامي شباهت دارد كه افسار ميدان مغناطيسي زمين را در اختيار دارد. دانشمندان در گذشته بر اين گمان بودند كه چون هسته مذاب زمين همواره در حال حركت است، بروز تغييرات در ميدان مغناطيسي آن مي‌تواند مكان سطحي شمال مغناطيسي را نيز تحت‌الشعاع قرار دهد. اگرچه تحقيقات دانشمندان در يك دهه گذشته مهر تأييدي بر اين ايده است اما زمين‌شناساني همچون شالت نيز هنوز در گفتن اين‌كه روزي شمال مغناطيسي زمين از روسيه عبور خواهد كرد ترديد دارند. او مي‌گويد: پيش‌بيني آينده بسيار دشوار است. البته اين پايان ابهامات موجود نيست. در حالي كه بسياري از زمين‌شناسان نزديك شدن شمال مغناطيسي زمين به استوا را مورد بررسي قرار مي‌دهند، بسياري نيز درباره مسير آينده حركت شمال مغناطيسي زمين ترديد دارند، مسيري كه ممكن است به هر سمتي باشد.
مترجم: مهدي پيرگزي
منبع :National Geographic