جری و انطباق يعنی همان‌طور كه رودخانه در بستر خودش جاری است، قرآن كريم و احاديث معصومين(ع) هم در متن زمان جاری هستند و تفسير مأثور هم همين خصوصيت را دارد و می‌تواند در بستر زمان حركت كند و احتياجات و نيازهای جامعه را پاسخگو باشد.

منصور پهلوان، عضو هيئت علمی دانشكده الهيات دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری بين المللی قرآن (ايكنا)، به بيان مطالبی در خصوص چگونگی تجديد و تكامل تفسير مأثور و ويژگی‌های اين تفسير در شناخت مصاديق جديد از آيات الهی پرداخت.

وی با بيان اين‌كه تفسير ماثور در معنای عام خودش به تفاسير نقلی اطلاق می‌شود، افزود: اين نوع تفسير هم شامل اقوال و احاديث مفسران و هم كلمات صحابه وتابعين و احاديث گران‌قدر پيامبر اكرم(ص) و ائمه اطهار(ع) می‌شود و در معنای خاص، احاديث معصومين(ع) در تفسير و تبيين آيات قرآن را تفسير ماثور می‌گويند. اين تفاوت ناشی از تلقی و برداشتی است كه بين ما و برادران اهل سنت وجود دارد. ما تفسير ماثور را تفسيری می‌دانيم كه متكی بر اقوال پيغمبر اكرم(ص) و ائمه هدی(ع) باشد.

مدرس دانشگاه تهران ادامه داد: اهل تسنن اقوال صحابه و تابعين و همين‌طور منقولاتی كه از مفسران و علما و بزرگان و صحابه و تابعين است، اين‌ها را هم جزء احاديث و ماثورات می‌دانند و از همين بابت است كه كلماتی كه به اسرائيليات معروف است و بيشتر در زبان صحابه و تابعين يا كسانی كه از آيين يهودی و نصرانی به اسلام گرويده‌اند، اقوال آنها هم جزء تفسير ماثور آمده وتفسير بزرگ ايشان مثل تفسيرطبری ازاين قبيل است .و ليكن ما چون اعتبار و حجيتی برای اقوال غيرمعصومين قائل نيستيم، تبعا آن‌ مطالب كمتر در كتاب‌های تفسيری ما وجود دارد.

وی در پاسخ به اين پرسش كه آيا امكان تحول و تغيير و تكامل در تفسير ماثور وجود دارد يا نه، اظهار كرد: تفسير متكی به اصل قرآن كريم است؛ يعنی در چهار چوب قرآن بايد تفسير صورت بگيرد. احاديث و تفاسير ماثور هم در تبيين و توضيح آيات به‌كارگرفته شود؛ منظورم اين است كه مطالب تفسير از هر حيث آماده تغيير و تحول نيست و بايد در چهارچوبی معين و محدود به حدود آيات قرآن كريم و احاديث پيامبراكرم(ص) و ائمه طاهرين(ع) مطرح شود. اما می توان احكام تحولات مختلف را از قرآن كريم استخراج كرد.

وی ادامه داد: خصوصيتی در قرآن كريم وجود دارد كه به تعبيرعلامه طباطبايی دركتاب قرآن در اسلام به آن جری وانطباق گفته می‌شود. اين اصطلاح از احاديث معصومان (ع) اتخاذ شده است جری وانطباق يعنی اينكه قرآن كريم مانند رودخانه ای كه در بستر خودش جاری است، قرآن كريم هم در بستر زمان جاری است؛ يعنی وقتی در جامعه پديده‌های مختلفی پيش می‌آيد، می توان حكم ان را ازكتاب خدااستخراج كرد و قرآن كريم حكم و دستور خودش را در رابطه با آن مسائل بازگو می‌كند. تفسير ماثور هم همين خصوصيت را دارد و می‌تواند در بستر زمان حركت كند واحتياجات و نيازهای جامعه را پاسخ‌گو باشد.

اين پژوهشگرعلوم قرآن وحديث با اشاره به تمايز مفهوم و مصداق، خاطرنشان كرد: قرآن و تفاسير مفاهيم را بيان می‌كنند و ليكن در طی زمان، مصاديق گوناگون پديد می آيد. به عنوان مثال، آيات شريفه ذيل را در نظر بگيريد«یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلَى رَبِّكِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً * فَادْخُلِی فِی عِبَادِی* وَادْخُلِی جَنَّتِی؛ اى نفس مطمئنه به سوى پروردگارت بازگرد و در ميان بندگان من درآى و در بهشت من داخل شو»(فجر/ 27 -30). اين آيات در زمان پيغمبر اكرم(ص) نازل شده است، اما در تفاسير روايی آمده است كه مصداق اتمّ اين آيات حضرت سيدالشهدا، امام حسين(ع) است كه با بذل جان خودشان وبا طمأنينه كامل و با آرامش خاطر به دعوت الهی لبيك گفتند مقصود اين است كه امام حسين(ع) در سال 60 هجری يعنی 50 سال پس از رحلت پيغمبراكرم(ص) به اتفاق مفسران بهترين مصداق آيات شريفه سوره فجر هستند.

وی ادامه داد: اين نشان‌دهنده اين حقيقت است كه قرآن می‌تواند با رخدادهای مختلف تطبيق داده شود؛ مصاديق كامل وتام داشته باشد و ما امروز هم می‌توانيم برای آيات قرآن با استفاده از تفاسير روايی، مصاديق عالی وارزنده‌ای را بيابيم، مثلا فرض بفرماييد وقتی در تفسير راجع به آيه «إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ؛ در حقيقت‏خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهاى] اين‌كه بهشت براى آنان باشد خريده است»(توبه/111) صحبت می‌شود. تفاسير روايی ،مصدايق ونمونه‌های آن را ذكر كرده اند و امروزه هم اگر كسی برای اجرای عدالت و اجرای عدل و داد جهاد كند وكشته شود، مسلما مشمول اين آيه قرآن خواهد بود .

مدرس دانشگاه تهران در انتها خاطرنشان كرد: خلاصه اين‌كه تفاسير روايی به واسطه دو خصوصيتی كه در قرآن كريم هست، می‌توانند پويايی داشته باشند؛ يكی خصوصيت «جری» كه منظور همان جريان داشتن است وديگری «انطباق» يعنی منطبق شدن آيات قرآن باپديده ها. همين‌طور موضوع مفهوم و مصداق داری اهميت است درقرآن مفهوم بيان شده، ولی مصاديق در طول تاريخ پديذارمی شود. اين دو خصوصيت در تفاسير روايی هم وجود دارد و تفسير روايی می توانند حكم رخ دادهايی راكه در عصر ما به وجود می‌آيند، می‌توانند در اختيار ما بگذارند و موجب سعادت و رستگاری انسان‌ها بشوند.