نكته درخور توجهی كه در «فرهنگ درايةالحديث و رجال» وجود دارد، اين است كه برای نخستين بار هم از منابع اهل تسنن و هم از منابع شيعه استفاده شده و كوشش كرديم كه اصالت منابع و دست اول بودن آن‌ها حفظ بشود.

محسن قاسم پور، مدير‌ گروه علوم قرآن و حديث دانشگاه كاشان در گفت‌وگو با خبر‌‌گزاری بين‌المللی قرآن (ايكنا)، به اشاره به كتاب «فرهنگ درايةالحديث و رجال» كه پيش از اين توسط او تدوين شده است، به بيان ويژگی‌ها و مختصات اين اثر در حوزه علم رجال و درایۀ‌الحديث پرداخت.

وی اظهار كرد: با توجه به اين‌كه حديث در كنار قرآن به‌ عنوان ثقل اصغر مطرح است و اصولا قرآن و حديث از هم جدايی‌ناپذيرند، نكاتی در اين زمينه قابل ذكر است. حديث دومين منبع شناخت دين پس از قرآن است و در واقع در حكم بيان و تفسير و تفصيل مجملات قرآن محسوب می‌شود؛ هم پيامبر عظيم‌الشان و هم ساير معصومان(ع)، در اهميت حديث و نقش و جايگاه آن سخنانی فرموده‌اند.

وی با بيان اين‌كه در بيان گهرباری از رسول اكرم(ص) داريم كه حديث باعث پاكی و زلالی دل‌هاست، افزود: حتی در پاره‌ای منابع و متون حديثی داريم كه هر شخصی كه چهل حديث را حفظ بكند، خداوند او را در قيامت در حالی كه فقيه و عالم است، محشور می‌كند. امام محمدباقر(ع) به عنوان ميراث‌دار و پاسدار مكتب نبوی، گفتار خود و پدران خود را موجب زنده‌شدن و حيات دل‌ها دانسته است.

مدير‌ گروه علوم قرآن و حديث دانشگاه كاشان ادامه داد: امام صادق(ع) اساسا جايگاه و مراتب شخصيت انسان را به اندازه روايت‌های او از ائمه معصومين(ع) می‌داند كه اين نمونه‌ها در نوع خود بيان‌گر اهميت حديث است. ما براساس اين نصوص، دانش‌ها و معرفت‌هايی را داريم كه از آن‌ها تعبير به علوم حديث می‌كنيم. علوم حديث مجموعه‌ای از دانش‌های مرتبط با روايات نبوی(ص)و ائمه معصومين(ع) است كه به اصطلاح انواعی از مقاصد معرفتی در آن‌ها فراهم آمده است.

وی عنوان كرد: يكی از مهم‌ترين اين دانش‌ها درايه‌الحديث است كه ‌بخش مهمی از كتاب «فرهنگ درايةالحديث و رجال» به مقوله درايه‌الحديث پرداخته است. درايه‌الحديث به منزله علمی بنيادين در حوزه معرفت دينی است كه فهم و تبيين تكاليف دين در حوزه فقه، بعد از قرآن مديون آن است؛ علمی كه در آن از سند حديث و متن آن و چگونگی تحمل آن و آداب نقل حديث بحث می‌شود.

محسن قاسم پور با بيان اين‌كه در ميان اهل سنت و در ميان دانشمندان شيعه، كتاب‌هايی در اين زمينه نوشته شده است، افزود: به عنوان مثال، كتاب ابومحمد رامهرمزی با عنوان «المحدث‌الفاضل بين الراوی و الواعی» و كتاب «معرفت علوم الحديث» نوشته ابوعبدالله نيشابوری و كتاب خطيب بغدادی با عنوان «الكفايه فی علم داريه» نمونه‌هايی از از قديمی‌ترين اين كتاب‌ها است.

اين پژوهشگر ادامه داد: علمای اهل سنت در حوزه منابع درايه‌الحديث در عصر حاضر هم به اين مطلب پرداخته‌اند؛ مثلا «قواعدالتحديث» نوشته علامه قاسمی، «اصول‌الحديث» نوشته محمدعجاج خطيب و «مصطلح الحديث» نوشته صبحی صالح را می‌توان به عنوان ‌نمونه‌هايی از آثار جديد در اين حوزه مورد اشاره قرار داد.

مدير گروه علوم قرآن و حديث دانشگاه كاشان در ادامه، گفت: در ميان داشمندان شيعه هم اين دانش از همان دوره غيبت كبری و ميان مشايخ رجالی و محدثان طراز اول ولو به طور بسيار محدود، معمول بوده است؛ مثلا خود مرحوم كلينی و مرحوم شيخ طوسی به اين موضوع هرچند به صورت پراكنده، پرداخته‌اند.

وی با اشاره به زمان پيدايش اين علم، تصريح كرد: آغاز رسميت پيدا كردن دانش درايه‌الحديث نزد دانشندان اماميه، عصر احمد‌بن‌طاووس ‌حلی است كه در قرن 7 بوده و پس از آن، با آثار علامه حلی ادامه پيدا كرده است. بعد از اين موارد، می‌توانيم از محمدبن جمال‌الدين مكی عاملی، احمدبن فهد حلی، صاحب «المهذب الباری» نام ببريم و نقطه اوج اين مبحث ميان متفكران شيعه شهيد ثانی است كه كتاب بسيار مهم و تاثيرگذار «بدايه‌الدرايه» را نوشته‌اند. يكی از موضوعات اين كتاب، پرداختن به اصطلاحات درايه‌الحديث با استفاده از منابعی است كه خدمتتان عرض كردم. بخش ديگری از اين كتاب مربوط به دانش رجال است كه بحث مهمی در ميان علوم حديث است.

قاسم‌پور افزود: همان‌طور كه تاكيد كردم، حديث دو ركن دارد؛ يكی متن و ديگری سند يا زنجيره‌اش كه به منزله تكيه‌گاه حديث است. در واقع استواری متن حديث و نص، در گرو درستی سند آن است كه موضوع علم رجال است. اين علم توسط اخباريان رد شده، ولی از نظر عالمان، چه متقدم و چه متاخر هم در ميان شيعه و هم در ميان اهل سنت، در واقع به منزله دانشی تلقی شده كه در حكم پيش‌نياز اساسی فهم حديث و در خدمت علم حديث است. از اين رو، حديث‌پژوه از مراجعه به كتب رجالی مانند رجال كشی، رجال نجاشی، الفهرست و رجال شيخ طوسی بی‌نياز نيست.

وی ادامه داد: اين منابع جزء منابع اوليه رجالی شيعه محسوب می‌شوند و بعد از اين كتاب‌ها، كتاب‌هايی نظير «معالم العلما» از ابن شهرآشوب، رجال ابن داوود حلی و ... نوشته شده‌اند كه به هرحال استفاده از اصطلاحات رجالی اهميت زيادی دارد كه ما بايد به اين منابع رجوع كنيم.

وی با بيان اين‌كه «فرهنگ درایۀالحديث و رجال»، فرهنگ اصطلاحات حديثی است كه به ويژه با محوريت دو دانش درايه‌الحديث و رجال نوشته شده است، افزود: در اين كتاب هم اصطلاحات مربوط به درايه‌الحديث و هم دانش و معرفت‌های ديگری مانند رجال تنظيم شده است و ما اعتقاد داريم كه كتب فرهنگی كه در هر شاخه‌ای از علوم به نگارش در می‌آيد، كامل‌ترين معجم در نوع خود به حساب نمی‌آيد.

وی افزود: اين كار با اين عنوان مستلزم وقت و تتبع فراوان و كار گروهی است و نياز به صرف وقت است؛ ضمن اين‌كه مولفان اين فرهنگ‌ها همواره پس از تدوين و عرضه آن به جامعه علمی به اصطلاح منتظر بازخورد آن می‌شوند و معمولا در چاپ‌های بعدی كه مداخل جديدتری ممكن است به ذهن مولفان و محققان برسد، می‌تواند در تكميل كار تدارك بشود و در حوزه علم درايه و رجال، آثار فاخری از سوی متاخران و علمان معاصر به جامعه علمی عرضه شده، اما كتاب فرهنگ يا معجمی كه دربردارنده بيشتر اصطلاحات علوم حديثی به زبان فارسی باشد، كمتر به چشم می‌خورد.

وی خاطرنشان كرد: در زبان عربی، آثاری مانند معجم «مصطلحات‌الحديث»، نوشته مصطفی اعظمی، «معجم مصطلحات الحديث» نوشته سليمان مسلم و «معجم علوم الحديث نبوی» نوشته خميسی داريم و همچنين «معجم مصطلحات الرجال و درايه»، نوشته جديدی‌نژاد كه با اشراف فاضل گرانقدر، آقای محمدكاظم رحمان‌ستايش به چاپ رسيده است.

قاسم‌پور با اشاره به هدف نگارش اين اثر، اظهار كرد: ما معتقديم كه اگر اين‌منابع بتواند در كنار هم ديده بشود و هم اصطلاحات درايه الحديث و هم اصطلاحات رجالی با استفاده از اين منابع كهن و همين فرهنگ‌ها در كنار هم ديده بشود و هم حوزه شيعه يعنی اصطلاحات مربوط به درايه الحديث و رجال شيعه و هم برخی از اصطلاحات تسنن را در كنار هم ببيند، كمك و خدمتی به عزيزان و دانشجويان و محققان خواهد شد.

وی ادامه داد: بر اساس اين نيت و انگيزه، اين كتاب را تدارك و عرضه كرديم و به هرحال نكته درخورتوجهی كه دراين اثر وجود دارد، همين است كه هم از منابع اهل تسنن و هم از منابع شيعه استفاده شده و كوشش كرديم كه اصالت منابع و دست اول بودن آن‌ها حفظ بشود و برخی از مدخل‌ها در متن كتاب به عنوان اصطلاح ويژه در حوزه درايه‌الحديث و رجال كه اهل تسنن از آن استفاده كرده‌اند، با حرف «س» متمايز شده و آنهايی كه با نشانه «ش» همراه است، ويژه شيعه است؛ البته در خيلی از موارد هم هم‌پوشانی وجود دارد.

وی در پايان خاطرنشان كرد: ان‌شاءالله در صدد هستيم بعد از اين‌كه دو يا سه سال از چاپ كتاب می‌گذرد، به لطف خداوند با برخی از مدخل‌های جديدی كه پيدا شده و در منابع كهن و بعضی از منابع متاخر وجود دارد، در چاپ بعدی، اين فرهنگ اصطلاحات درايه الحديث و رجال را كامل‌تر كنيم و با اضافه كردن مدخل‌هايی كه ان‌شاالله در كنار مدخل‌های قبلی و چاپ قبلی استفاده خواهد شد، زمينه استفاده از اين كتاب را برای محققان و عزيزان بيشتر كنيم.