به‌رغم تمامی پیشرفت‌هایی كه در عرصه پزشكی صورت گرفته، پذیرش این نكته ‌كه هنوز هم برخی بیماری‌ها افسارگسیخته فعالان عرصه‌های كلان بهداشت و درمان جهانی را به ستوه آورده، كمی سخت و دور از ذهن است.


عموما انتظار ما این است كه دست‌كم در كشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته، گلایه‌ای از ناآگاهی پزشكان و كادر درمانی در مراقبت‌های بیمارستانی به گوش نرسد و احیانا در چنین جوامعی شاهد تاخت و تاز برخی بیماری‌های با سابقه نباشیم؛ اما ظاهرا واقعیت چیزی غیر از این است. نامگذاری روز جهانی كلیه در سال جاری میلادی براساس همین واقعیت دور از انتظار صورت گرفته است.

كلیه در دام بیماری

بیماری‌های كلیوی را عمدتا به دو دسته تقسیم می​كنند. بیماری‌های مزمن كلیوی و آسیب‌ حاد كلیه. عبارت بیماری‌های مزمن كلیوی یا به اختصار CKD به مشكلاتی اطلاق می‌شود كه دائم كلیه‌ها را درگیر می‌سازد و ماهیتی پیش‌رونده دارد.

به عبارت دیگر این دسته از بیماری‌ها به مرور زمان ممكن است بدتر شوند. اگر این آسیب‌ها بیش از حد پیشرفت كند، خطر از كار افتادن دائمی كلیه بالا خواهد رفت.

در این صورت برای زنده نگهداشتن فرد بیمار به فراخور حال باید از دیالیز یا پیوند كلیه كمك گرفت. بروز بیماری‌های مزمن كلیوی روندی خاموش دارد و معلول بیماری‌های گوناگون دیگری است.

در این میان توجه به این نكته بسیار مهم است كه مهم‌ترین علل بروز این دسته از بیماری‌ها دیابت و فشار خون است.

تاریخچه بیماری

دسته دوم بیماری‌های كلیوی، آسیب‌ حاد كلیه یا به اختصارAKI است. این بیماری پیش از این به نارسایی حاد كلیه معروف بود؛ اما سال 2005 از سوی جامعه نفرولوژی و سایر انجمن‌ها و سازمان‌های وابسته به مطالعات در زمینه كلیه و بیماری‌های آن عبارت نارسایی حاد كلیه عبارتی ناكافی و مبهم تشخیص داده شد.

به همین دلیل تصمیم بر این شد كه برای پوشش تمامی طیف اختلالات عملكرد كلیه، این عبارت حذف و به جای آن از عبارت آسیب حاد كلیه استفاده شود. به این ترتیب، عبارت جدید شامل تغییرات خفیف در كاركرد كلیه تا شرایط وخیمی مانند نیاز به دیالیز می‌شود؛ البته در صورتی ‌كه تحت شرایط خاصی بروز كند.

نشانه‌های بیماری

مهم‌ترین علامت سندرم آسیب حاد كلیه كاهش سریع و ناگهانی عملكرد دفع از طریق كلیه‌هاست. اگر كاركرد كلیه ظرف 48 ساعت كاهش چشمگیری پیدا كند، فرد به این نوع عارضه مبتلا شده است. این بیماری در اصل از دو طریق قابل تشخیص است.

یكی این‌كه میزان انباشت محصولات نهایی سوخت و ساز نیتروژن‌(یعنی اوره و كراتنین) در خون افزایش و دیگر این‌كه میزان خروج و دفع ادرار به میزان قابل توجهی كاهش یابد. گاهی هم هر دو علامت در بیمار بروز می‌كند.

بُرد بیماری

بیشترین مناطق بروز AKI كشورهای درحال توسعه است. از آنجا كه این طیف بیماری‌ها براساس تعریف جدیدی ارائه شده‌اند، هنوز آمارهای دقیقی از آنها در بسیاری از كشورهای جهان وجود ندارد. به همین دلیل نمی‌توان برآورد دقیقی از وضع آنها در چنین كشورهایی ارائه كرد.

با این حال مطابق تخمین منابع رسمی جهانی مانند فدراسیون بین‌المللی بنیادهای كلیه (IFKF) در این كشورها كودكان، نوجوانان و جوانان در معرض خطر ویژه این بیماری‌ها قرار دارند؛ زیرا این مشكل بكرات در نتیجه التهاب معده و روده، مسمومیت، مالاریا یا سایر بیماری‌های عفونی مسری در چنین كشورهایی بروز كرده است.

بعلاوه قربانیان بلایای طبیعی مانند زلزله‌ نیز در چنین كشورهایی اغلب بر اثر آسیب‌های حاد كلیوی (AKI) جان خود را از دست می‌دهند.

هزینه‌های بیماری

مساله مهم دیگر در مواجهه با این طیف بیماری‌ها، جنبه مالی و هزینه‌های درمانی آن است. شاید باورش كمی سخت باشد اما هزینه‌های AKI در انگلستان از سرجمع هزینه‌های درمان سرطان‌های پروستات، ریه و سرطان‌های ناحیه شكم بیشتر است.

علاوه بر آن برآورد می‌شود كه می‌توان تا 30 درصد این هزینه‌ها را از طریق تشخیص زودهنگام و نیز اقدامات موثرتر در مواجهه با این بیماری كاهش داد‌ و مهم‌تر از همه اینها آن كه از این طریق می‌توان زندگی بسیاری از افراد را از مرگ نجات داد.

تخمین زده می‌شود فقط در كشور انگلستان می‌توان تا 12 هزار زندگی را به این ترتیب حفظ كرد.

متاسفانه با وجود تمامی مخاطرات و هزینه‌های ناشی از آسیب‌های حاد كلیوی در هیچ نقطه‌ای از جهان مبحث آموزش و آگاهی‌بخشی چه برای كادر درمانی و پزشكان غیرمتخصص و چه برای عموم مردم جدی گرفته نشده است.

علاوه بر آن حتی در زمینه برنامه‌های پژوهشی عام نیز برای این مقوله اهمال‌های فراوانی از سوی جامعه جهانی صورت پذیرفته است.

این امر به نحو بارزی در آموزش‌های كلینیكی و برنامه‌های آموزشی عملی مشهود است و بسیاری از شاغلان در مراكز مراقبت‌های پزشكی اعم از بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و‌... در سراسر جهان از فقر اطلاعات، مهارت و تجربه در مواجهه با آن رنج می‌برند.

این نكته‌ای مهم و اساسی است كه شاغلان مراقبت‌های پزشكی كه متخصصان كلیه نیستند اغلب نخستین كسانی هستند كه در جریان بروز نخستین مراحل آسیب‌های حاد كلیه در كنار بیمار قرار دارند و آگاهی كافی آنها برای تشخیص و اقدام به مراقبت‌های اولیه می‌تواند در كاهش خطرات مرگبار این آسیب‌ها حیاتی باشند.

در غیر این صورت مسلما نتیجه‌ای جز از دست رفتن فرصت‌ها برای كاهش خطر، تاخیر در تشخیص بیماری، مدیریت ضعیف و افزایش دوره درمان بیمارستانی‌ و بالطبع افزایش سرسام‌آور هزینه‌های درمانی به دست نخواهد آمد.

یك نكته فرهنگی

ناظران جهانی در امر بهداشت و درمان متفق‌القول‌اند هنوز هم طب سنتی میان بسیاری از جوامع و كشورها رواج عام دارد و بخش قابل توجهی از مردم در سراسر جهان به آن اقبال و اعتماد دارند،‌ اما براساس شواهد موجود، بسیاری از شیوه‌های درمانی بومی و محلی ممكن است سبب بروز آسیب‌های حاد كلیوی شود.

به همین دلیل لازم است شاغلان این عرصه نیز در این زمینه مورد آموزش و آگاهی بخشی قرار گیرند و البته پژوهش‌های دقیق‌تر و بیشتری بر شیوه‌های تشخیصی و درمانی انواع طب سنتی صورت پذیرد.

«نه»​جامعه به بیماری حاد كلیه

با توجه به تمامی موارد فوق، تنها راه ترمیم این نقص عمده در رویارویی با آسیب حاد كلیه
در مقام معضل جدی در عرصه جهانی بهداشت و درمان، آگاهی بخشی جهانی در دو سطح عام و تخصصی است.

سطح عام برای عموم مردم و سطح تخصصی برای شاغلان عرصه درمان. از آنجا كه این امر مستلزم عزم و اقدام فعالانه جهانی است، جامعه بین‌المللی نفرولوژی(ISN) و نیز فدراسیون بین‌المللی بنیادهای كلیه (IFKF) كه با هم كمیته راهبری روز جهانی كلیه را تشكیل می‌دهند، تصمیم گرفته‌اند این روز را در سال جاری میلادی به مبارزه با این طیف بیماری‌ها اختصاص دهند. شعار آنان برای این روز عبارت است: كلیه برای زندگی: «نه» به آسیب حاد كلیه! آنها به این طریق امیدوارند موجی در جهان ایجاد كنند كه آگاهی درباره AKI را افزایش دهد و سبب سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های جدی و موثر در این زمینه شود تا در نهایت به بهبود پیشگیری و درمان این بیماری اساسی در سراسر جهان بینجامد.

بیماری​كلیه دركشورهای توسعه یافته

برخلاف كشورهای در حال توسعه، در كشورهای توسعه‌یافته آسیب‌های حاد كلیوی اغلب در بیمارستان‌ها مشاهده می‌شود.

آمارهای رسمی در ایالات متحده نشان می‌دهد چیزی حدود 5تا 20 درصد بیمارانی كه درشرایط بحرانی به‌سر می‌برند ‌(بیماران بستری در ICU) طی دوره بیماری خود گرفتار آسیب‌های حاد كلیوی می‌شوند.

نكته اساسی در چنین شرایطی آن است كه بروز این آسیب‌ها اثرات منفی و خطرناك حیاتی بر بیمار خواهد گذاشت.

بعـــلاوه​مطابــــق​بــررسی‌های صورت‌گرفته در انگلستان، آسیب‌های حاد كلیوی، عوارضی عمومی است كه حدود یك‌پنجم بیماران بستری در بیمارستان‌های این كشور را درگیر می‌سازد.

علاوه بر آن در این كشور مشخص شده است كه ارتباط معنی‌داری میان بروز این آسیب‌ها و درآمد پایین مالی وجود دارد.

همین بررسی‌ها پرده از واقعیت وحشتناكی برمی‌دارد: میزان مرگ و میر ناشی از این آسیب‌ها طی 40 سال گذشته كاهش نیافته و گزارش‌های رسمی در این زمینه حاكی است كه سال 2009 استاندارد مراقبت‌های پزشكی و بیمارستانی در 50 درصد این آسیب‌ها ناكافی بوده و متاسفانه منجر به مرگ شده است.

مسعود ایثاری