بسیاری از كارشناسان بر این باورند قرن بیست و یكم به عنوان عصر شكوفایی فناوری نانو ثبت خواهد شد. پس از گذشت 50 سال از زمانی كه پدیده نانوفناوری مسیرهای جدیدی را پیش روی محققان در حوزههای مختلف قرار داد امروز بشر توانسته است به توانمندیهایی برای ایجاد تغییر در محیط پیرامونش دست یابد.
باوجود این كه نانوفناوری توانسته است نقش مهمی در بهبود وضع زندگی بشر در زمینههای مختلف داشته باشد، گاه بی توجهیهای كوچك در تولید این مواد میتواند با پیامدهای منفی همراه باشد و نیمه تاریك این فناوری را نمایان كند.
با توجه به پیشرفتهای چشمگیر كشور در زمینه نانوفناوری و ضرورت انجام تحقیق درباره اثر این مواد بر سلامت و محیط زیست سراغ دكتر محمدكاظم كوهی، سمشناس، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و از اعضای هیات مدیره انجمن علمی نانوفناوری پزشكی ایران رفتهایم و با او دراینباره گفتوگو كردهایم.
چند سالی است فناوری نانو مطرحشده و چه در سطح دنیا و چه در سطح كشورمان خبرهای زیادی در این حوزه میشنویم. اساسا ویژگی منحصر به فرد نانو مواد در مقایسه با مواد معمولی چیست؟
سالهاست دانشمندان به این نتیجه رسیدهاند وقتی مواد به حالت بسیار ریز در میآیند به دلیل این كه سطح تماس بیشتری پیدا میكنند خواص فیزیكی و شیمیایی جدیدی مییابند كه با ماده اولیه در ابعاد بزرگتر بسیار متفاوت است. در حقیقت میتوان گفت انقلاب بزرگ علمی در بخش نانو صورت گرفته و دنیا به این نتیجه رسیده است كه نانوفناوری در حقیقت یك انقلاب است. از اینرو نانوفناوری از جنبههای مختلف مورد توجه قرار گرفته است.
در حال حاضر در چه زمینهای از نانوفناوری استفاده میشود؟
تقریبا در همه حوزهها از داروهای ضدعفونیكننده تا مواد آرایشی و بهداشتی، علم نانو كاربرد وسیعی دارد. در صنایع تقریبا هیچ صنعتی را پیدا نمیكنید كه بتوان گفت نانوفناوری در آنجا استفاده نمیشود. در سالهای اخیر در جورابها و شیشههای خود تمیزشونده نیز استفاده از فناوری نانو مورد توجه قرار گرفته است. در ماهیتابه، یخچال و حتی خودروهای چند صد میلیون تومانی كه در خیابانها تردد دارند نیز میتوانید ردپایی از نانوفناوری بیابید. در صنایع رنگسازی و بویژه در صنایع پزشكی در زمینه ساخت تجهیزاتی كه در اتاق عمل مورد استفاده قرار میگیرد نانو برای آینده امید بزرگی است. با توجه به كاربردهای وسیعی كه نانوفناوری دارد امیدواریم بتوانیم بسیاری از دردهای لاعلاج را نیز با استفاده از نانو داروها یا دارورسانی هوشمند در آیندهای كه خیلی دور نیست درمان كنیم.
به عنوان یك متخصص فكر میكنید در حوزه نانوفناوری چه بایدها و نبایدهایی وجود دارد كه مورد توجه مصرفكننده و تولیدكننده قرار گیرد؟
در زمینه نانو سه نظریه در سطح دنیا مطرح است؛ بر اساس نظریه اول نانوفناوری باید متوقف شود تا همه جنبههای منفی و ایمنی آن مورد توجه قرار گیرد. وقتی در حوزه علمی تا این اندازه سختگیری وجود داشته باشد همه چیز زیرزمینی میشود. در چند سال گذشته در زمینه ایمنی در كشور ما سختگیریهای زیادی وجود داشت كه موجب شده در حال حاضر بسیاری از محصولات نانویی این ویژگی را مخفی نگه دارد. بسیاری از مردم بدون این كه بدانند از محصولات آرایشی و بهداشتی نانویی استفاده میكنند. بر اساس نظریه دوم محدودیتها باید برداشته شود و امكان استفاده از این محصولات فراهم باشد؛ بدون این كه جنبههای ایمنی آن در نظر گرفته شود. معمولا اندیشمندانی كه شركای شركتهای تولیدی هستند و منافع شخصی خودشان را به منافع جامعه ترجیح میدهند جنبههای منفی را در نظر نمیگیرند و در نتیجه تركیباتی وارد بازار میشود كه پس از مدتی آثار و پیامدهای منفی آنها به تائید میرسد. بر اساس نظریه سوم اجازه داده میشود صنعت نانو به حركت خود ادامه دهد البته به شرط این كه تستهای ایمنی اعمال شود.
ما در حوزه نانوفناوری همیشه خبرهایی درباره جنبههای مثبت نانوفناوری شنیدهایم، چرا بحث ایمنی در این حوزه كمتر مورد توجه بوده است؟
یكی از موارد مورد توجه در انجمن نانوفناوری پزشكی ایران و كمیته فناوری استانداردسازی ستاد توسعه نانوفناوری كشور بحث استانداردسازی و ایمنی نانوفناوری است. شاید تنها بخش در ساختار علمی كشور كه با رفتن و آمدن دولتها دستنخورده باقیمانده و صرفا به كار علمی خود پرداخته، مجموعه ستاد توسعه فناوری نانوی كشور است كه در دولت گذشته و دولت كنونی با همان مضمون فعالیت دارد؛ یك مجموعه غیرسیاسی و صرفا علمی. بحث ایمنینانو بحثی است كه تلاش شده اخبار آن به افكار عمومی باز نشود تا موجب تشویش اذهان عمومی نگردد، اما این كار با سرعت انجام میشده و در حال حاضر این فعالیت چند برابر شده است.
چه ضرورتی برای توجه به جنبههای ایمنی نانوفناوری با هدف تضمین سلامت محصولاتی كه تولید میشود، وجود دارد؟
نانوفناوری سیلی است كه به راه افتاده و با توجه به تاثیرگذاری بالایی كه دارد افرادی كه در این حوزه فعالیت میكنند باید تلاش كنند با در نظر گرفتن تجربه مشابهی كه در زمینه توجه به ایمنی در رابطه با آزبست و بسیاری از سموم مانند د.د.ت داریم، در خصوص نانو محصولات نیز جنبههای ایمنی را در نظر بگیرند. بسیاری از محصولات بدون هیچ مقدمهای ابتدا وارد بازار مصرف میشود و سپس با توجه به آثار و پیامدهایی نظیر سرطانزایی و پیامدهایی كه در حوزه محیط زیست، آب و هوا، غذا و سلامت موجودات زنده به همراه دارد از چرخه مصرف حذف میشود. بنابراین ضروری است پیش از این كه كار از كار بگذرد جنبههای ایمنی مورد توجه قرار گیرد. ما به همین دلیل نانو را به سیل تشبیه كردهایم. پس باید درمقابل آن سدی بنا شود تا بتوانیم از آبی كه در این سیل جریان دارد بهرهبرداری كنیم. در غیر این صورت این سیل همه چیز را با خود میبرد.
آیا از روش خاصی برای ارزیابی ایمنی نانو مواد استفاده میشود؟
نانوفناوری علم جدیدی است.تعداد استانداردهایی كه در سطح دنیا برای ایمنی آن در نظر گرفته شده بسیار محدود است. یكی از این استانداردهای جهانی پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران است. در زمینههایی كه استانداردی وجود داشته باشد از استانداردهای نانو برای سنجش ایمنی استفاده میشود. اما در مواردی كه استانداردهای مربوط وجود ندارد برابر مصوبه جهانی از استانداردهای مواد معمولی یا به عبارتی غیرنانویی خطرآفرین برای سنجش ایمنی استفاده میشود.
در زمینه استانداردسازی و ایمنی در حوزه نانوفناوری چه اقداماتی در سطح كشور انجام شده است؟
در ستاد توسعه فناوری نانو كمیتهای با عنوان كمیته استانداردسازی نانو راهاندازی شده است كه همه تستها و آزمونهای ایمنی را در خصوص نانو مواد انجام میدهد. در مواردی دیده شده است مواد نانویی غیرایمن حذف و مواد نانوییایمن جایگزین آن میشود. در مجموعه وزارت بهداشت، اندیشگاه نانو، بخش پزشكی را رصد میكند و از تولید و توزیع مواد غیرایمن ممانعت به عمل میآورد.
آیا در كشور ما در زمینه تدوین استانداردهای جدید تدابیری اندیشیده شده است؟
در كمیته استانداردسازی نانو كمیته جدیدی تحت عنوان كمیته ملی ایمنی نانو راهاندازی شده است كه در سطح ملی و با حضور استادان برجسته دانشگاه در سطح كشور فعالیت میكند. انجمن نانوفناوری پزشكی ایران با حضور استادان و صاحبنظران شكل گرفته است. اعضای این انجمن تلاش میكنند همگام با سرعتی كه صنعت نانو پیش میرود بحثهای ایمنی را در نظر گیرند. اگر ایمنی در صنعت نانو تحت تاثیر قرار گیرد و از آن غافل شویم سیلی به راه میافتد كه همه را با خود میبرد. اخباری كه در زمینه سوءمصرف نانو مواد اعلام میشود كمتر مطبوعاتی میشود اما به این معنی نیست كه چنین كاری انجام نمیشود. ساختار ایمنی هر روز تقویت میشود و با سرعت هر چه بیشتر به حركت ادامه میدهد.
برای عبور موفقیتآمیز از مرحله كنونی توسعه فناوری نانو چه باید كرد؟
به نظر من آینده نانو در كشور بسیار روشن است. تنها نگرانی و دغدغه موجود ایمنی است كه خوشبختانه با همكاری كمیته ملی ایمنینانو در ستاد توسعه فناوری نانو و كمیته استانداردسازی نانوفناوری، در این زمینه مشكلی وجود نخواهد داشت. انجمن نانوفناوری پزشكی ایران نیز در این زمینه اقدامات موثری انجام داده است. سرعت رشد و توسعه نانوفناوری غیرقابل تصور است. اگر بحث تستهای ایمنی را پایاپای و حتی جلوتر از نانوفناوری پیش ببریم، آینده بسیار روشنی را پیشرو داریم كه نوید بخش آب، گیاه، هوا و غذای سالم است.
ضرورت ایمنی توسعه نانوفناوری
نانوفناوری در حوزه محیط زیست و سلامت با تهدیدهای جدی همراه است كه باید مورد توجه قرار گیرد. یكی از مهمترین مشكلات و پیامدهای نانوفناوری پیامدهای زیستمحیطی است كه این صنعت میتواند به همراه داشته باشد.
در كتاب نانوفناوری و مخاطرات زیستمحیطی كه به پیشنهاد جهاد دانشگاهی به چاپ رسیده این موضوع به طور كامل مورد توجه قرار گرفته است. زمانی كه از یك نانو ذره به عنوان ضدعفونیكننده استفاده میشود هدف از بین بردن باكتریها و قارچهای بیماریزاست، اما اگر این ضدعفونیكننده وارد محیط زیست شود ممكن است میكروبهای مفید را هم از بین ببرد. نانوفناوری میتواند دستاوردهای مثبتی را به همراه داشته باشد، اما اگر تهدیدی برای محیط زیست بوده و مخاطراتی را به همراه داشته باشد باید از تولید آن جلوگیری شود. توسعه فناوری نانو باید در حدی باشد كه به محیط زیست آسیبی نرساند، اگر غلظت آن در محیط از حد مجاز بالاتر باشد تهدیدی جدی است.مثلا در حوزه نانوفناوری تا 99.9 درصد فلزات سنگین را از آب جدا میكنند.
یكی از مهمترین امیدهای بشر برای تصفیه آب و فاضلاب، محیط زیست و تصفیه هوا استفاده از نانوفیلترهاست. البته به شرط این كه اینها خودشان به محیط زیست آسیب نرسانند و منبعی برای آلایندگی محیط زیست نباشند.
مهمترین بخشی كه در حوزه نانوفناوری از نظر رعایت ایمنی باید مورد توجه قرار گیرد، بخش كشاورزی است. آب، غذا و هوا به نوعی زیر مجموعهای از كشاورزی است كه میتواند محیط زیست را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد.در زمینههای مختلف از نگهداری میوهها، رعایت ایمنی سردخانهها، نگهداری از مراكز و تاسیسات تا حفاظت از منابع آبی و بهطور كلی محیط زیست توجه به جنبههای ایمنی نانو مواد ضروری است.
متاسفانه با این كه نانو در كشاورزی بیشترین كاربرد را دارد مسائل ایمنی در این حوزه كمتر مورد توجه قرار گرفته است.
باید همزمان با رشد صنعت نانوفناوری و تولید سموم و كودهای نانو، جنبههای ایمنی نیز مورد توجه قرار گیرد. اگر ایمنی نانو مواد مورد تائید باشد در این صورت این مواد میتواند تحول بزرگی را در حوزه كشاورزی به همراه داشته باشد.
وقتی بحث ایمنی مطرح است هیچ یك بر دیگری ترجیح داده نمیشود. حتی اگر جمعیت كوچكی را تهدید كند، برای ما بزرگترین تهدید است. خوشبختانه یك استاندارد ملی ثبتشده و به تائید رسیده است كه در سایت سازمان استاندارد قابل دستیابی است كه به موارد ایمنی از تولید تا حملونقل بر اساس پروتكلها و استانداردها اشاره میكند.
فرانك فراهانیجم - گروه دانش