جام جم آنلاين: «مهارت‌های تحصیلی» را فنون و روش‌های یادگیری موثر می‌دانند. هم‌اكنون یادگیری و مطالعه هدفمند نیز مثل بسیاری از فعالیت‌ها و امور جاری نیازمند فراگیری و مهارت لازم است.
همچنان كه برای بهترزیستن نیازمند كسب مهارت‌های زندگی اعم از تصمیم‌گیری، حل مساله و كنترل خشم هستیم برای بهتر و موثرتر آموختن نیز باید خود را به علوم و فنون مربوطه مجهز كنیم؛ چراكه بهترین ساعات زندگی ما صرف آموختن و یادگیری می‌شود. این مهارت‌ها شامل مهارت برنامه‌ریزی، مهارت ایجاد انگیزه، مهارت مطالعه، مهارت تمركز حواس، مهارت یادداشت‌برداری و مهارت خلاصه‌نویسی است.
تحقیقات انجام‌شده روی افراد مختلف نشان می‌دهد بازده مطالعه در دانش‌آموزان بسیار متفاوت است. بررسی علل این تفاوت‌ها نشان داده علت اصلی این امر آن است كه برخی دانش‌آموزان از فنون و مهارت‌های لازم برای مطالعه آگاهی دارند و آنها را نیز به كار می‌برند، در حالی كه اغلب آنها از مهارت‌های لازم آگاهی ندارند یا اگر اطلاع دارند از آنها استفاده نمی‌كنند و به اهمیت كاربرد آن واقف نیستند. یكی از مهم‌ترین این مهارت‌ها استفاده مفید از زمان یا همان «برنامه‌ریزی» است. هدف از برنامه‌ریزی، تحت كنترل درآوردن زمان و استفاده مفیدتر از آن است. فرد با برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند به میزان قابل توجهی در وقت صرفه‌جویی كند و از وقت‌های اضافه نیز برای انجام كارهای مورد علاقه خود مانند گردش با دوستان یا تماشای فیلم استفاده كند. هدف از برنامه‌ریزی هم جلوگیری از انباشتگی دروس، عقب‌ماندن از كارها، یاس و دلزدگی از كار و درس و نبود اعتماد به نفس است كه وجود چنین مواردی به اضطراب و فشار بر حافظه منجر خواهد شد.
اصول مهارت برنامه‌ریزی
ـ برای برنامه‌ریزی تمام جوانب كار مطالعه را بسنجید و نقاط قوت و ضعف‌تان را در هر درس مشخص كنید.
ـ سعی كنید برنامه‌ای كه تدوین می‌كنید ساده و قابل اجرا باشد. یك برنامه پیچیده و مشكل كه تمام وقت شما را در طول روز به طور كامل پر كند، برای شروع كار مناسب نیست.
ـ خوب است در برنامه خود ساعات آزاد هم بگذارید چراكه بسیار پیش می‌آید شما در طول روز با موارد و كارهای پیش‌بینی‌نشده روبه‌رو شوید كه قبلا زمانی برای آنها در نظر نگرفته‌اید.
ـ در جدول برنامه‌ریزی خود زمان كافی برای خواب و استراحت بگنجانید. حتی در شلوغ‌ترین و فشرده‌ترین روزهای كاری خود نیز استراحت و خواب كافی داشته باشید.
ـ سعی كنید برنامه‌ریزی شما متنوع باشد. دروس مختلف را به تناوب طوری در برنامه بگنجانید كه مطالب یكنواخت و مشابه به دنبال هم قرار نگیرند.
ـ چنانچه جهت آمادگی امتحانات برنامه‌ریزی می‌كنید، برنامه‌ریزی شما باید به گونه‌ای باشد كه تا قبل از زمان امتحان همه مطالب را خوانده باشید.
فواید یك برنامه‌ریزی خوب
ـ یك برنامه‌ریزی خوب به ما كمك می‌كند بهتر و سریع‌تر به هدفمان برسیم.
ـ برنامه‌ریزی باعث افزایش تمركز می‌شود. وقتی برنامه‌ریزی می‌كنید یعنی ذهن شلوغ خود را مرتب می‌كنید و به این ترتیب یك گام بسیار مهم در مسیر موفقیت تحصیلی خود برمی‌دارید.
ـ برنامه‌ریزی باعث كاهش اضطراب و فشار روانی ما می‌شود. اگر ما با برنامه پیش برویم دیگر دلیلی ندارد نگران و مضطرب باشیم.
ـ برنامه‌ریزی باعث تقویت اراده و قدرت تصمیم‌گیری می‌شود. با یك برنامه‌ریزی مناسب یاد می‌گیریم برای به دست‌آوردن هر چیزی باید اراده كرد و قدرت تصمیم‌گیری داشته باشیم.
ـ برنامه‌ریزی موجب خودنظم‌بخشی است. انسان منظم یعنی انسانی كه برنامه داشته و برای انجام هر كاری زمان و مكان خاص را در نظر دارد.
ـ با برنامه‌ریزی، زمان را ذخیره می‌كنید. ما برای استفاده درست از زمان ناگزیر به برنامه‌ریزی هستیم. با برنامه‌ریزی، شما زمان را ذخیره می‌كنید و می‌توانید كارهای خود را با توجه به اولویت‌بندی انجام دهید.
مهارت ایجاد انگیزه
از مهم‌ترین موضوعات مرتبط با مهارت تحصیلی، انگیزه است. انگیزه به چرایی انجام كار دلالت دارد؛ یعنی ما هر كاری را به دلیل مشخصی انجام می‌دهیم. داشتن انگیزه برای انجام هر كاری لازم است و هیچ‌یك از فعالیت‌های ارادی انسان بدون داشتن انگیزه رخ نمی‌دهد. ازجمله این فعالیت‌ها، مطالعه است كه از عوامل اصلی تحقق آن داشتن انگیزه است. بنابراین انگیزه بیشتر برای مطالعه به یادگیری عمیق‌تر و پایدارتر منجر می‌شود. روان‌شناسان، انگیزه را آن‌چیزی می‌دانند كه به آدمی انرژی می‌دهد و فعالیت‌های او را هدایت می‌كند. به رفتار انسان نیرو می‌بخشد و به آن جهت می‌دهد. هم اكنون، بیشترین مشكل دانش‌آموزان در كمبود علاقه و انگیزه برای مطالعه و یادگیری است. تجربیات برخی از آنان كه با شكست همراه بوده است راه را برای موفقیت‌های بعدی سد می‌كند و آنان را از تلاش بیشتر بازمی‌دارد. این در حالی است كه اگر یادگیرنده چند موفقیت پی‌درپی به دست آورد، انگیزه تلاش و كسب موفقیت در او بالا خواهد رفت.
مهارت مطالعه
شرایط مطالعه، بخشی از روش‌های مطالعه است كه شما را راهنمایی می‌كند برای درس‌خواندن چه نكاتی را باید رعایت كنید و چگونه از مطالعه خود سود بیشتری ببرید. بنابراین پیشنهاد می‌شود این شرایط را به طور دقیق به كار گیرید.
شروع درست: ابتدا برای این كه مطالعه فعال و پویا داشته باشید باید تمام جوانب امر را رعایت كنید. در هر كار، آغاز درست بسیار مهم است. برنامه درسی طوری تنظیم شود كه از خواندن كتاب‌ها هدفی واضح و روشن را دنبال كنید. همچنین به روش تدریجی درس بخوانید یعنی در طول سال تحصیلی درس بخوانید و خواندن درس‌ها را به شب‌های قبل از امتحان موكول نكنید.
نظم و ترتیب: رعایت نظم از شرایط مهم مطالعه به حساب می‌آید، چراكه نظم به ایجاد تمركز حواس كمك می‌كند. همچنین وقتی نظم وجود داشته باشد، یادگیری بهتر صورت می‌گیرد. نظم این امكان را به ما می‌دهد كه از زمان‌های مطالعه خود استفاده بهتری ببریم و از اتلاف وقت جلوگیری كنیم.
حفظ آرامش: وقتی گفته می‌شود با آرامش درس بخوانید و خونسرد باشید به این معنی نیست كه تلاش لازم را انجام ندهید، بلكه به این معناست كه هنگام مطالعه دائم نگران امتحان و آینده نباشید و استرس و دلهره به خود راه ندهید. نداشتن اعتماد به نفس، ضعف اراده، عدم تصمیم‌گیری، بی‌نظمی، حجم زیاد مطالب، تداخل چند موضوع مهم فكری، فشارهای روانی و یادآوری شكست‌های گذشته موجب ایجاد دلهره، تشویش‌خاطر و اضطراب می‌شود كه با شناخت صحیح و برطرف‌كردن آنها می‌توان با آرامش كامل مطالعه كرد.
سلامت و تندرستی: سلامت جسمی و روانی در یادگیری تاثیر بسزایی دارد. برای این كه از نظر ذهنی در شرایط مطلوب قرار بگیرید، باید تمام اعضای بدنتان از سلامت كامل برخوردار باشند تا مغزتان كارایی لازم را داشته باشد و بتوانید خود را روی مطالعه و یادگیری متمركز كنید. اگر طالب موفقیت هستید فقط به فكر درس خواندن نباشید، به سلامت جسمی و ذهنی، استراحت، تفریح، خواب، ورزش و تغذیه خود نیز توجه كنید.
درك مطلب: یادگیری زمانی به شكل صحیح انجام می‌شود كه هنگام خواندن به معنای مطالب توجه كنیم. سعی كنید هنگام مطالعه مطالب را به خوبی درك كنید تا آنها را به خاطر بسپارید. برای موفقیت در تحصیل باید مطلب را بفهمید، نه آن كه آن را حفظ كنید. مطالبی كه به خوبی درك می‌شود، بهتر در حافظه ثبت و بایگانی می‌گردد.
مهارت تمركز حواس
تمركز حواس به معنای تفكر كامل و صددرصد در مورد یك موضوع نیست، چراكه بعید به نظر می‌رسد بتوانیم حتی برای پنج ثانیه به طور كامل و مداوم فقط نسبت به یك چیز تمركز داشته باشیم و بقیه افكارمان را به طور كامل از ذهن خود دور كنیم. بر این اساس می‌توان گفت تمركز حواس یعنی به حداقل رساندن عوامل حواس‌پرتی.
برای این كه در كلاس درس تمركز داشته باشید به این نكات به دقت عمل كنید:
ـ سعی كنید در كلاس فعال باشید و با سوال‌كردن در مباحث كلاس، حضوری فعال داشته باشید.
ـ عوامل حواس‌پرتی‌تان را در كلاس شناسایی و آنها را رفع كنید.
ـ همیشه سعی كنید یك درس از معلم خود جلوتر باشید.
ـ نسبت به درس، معلم و فضای كلاس عاطفه مثبت داشته باشید.
ـ در كلاس درس حتما یادداشت‌برداری كنید.
ـ با كمرویی خود مبارزه كنید.
ـ گرسنگی، تشنگی و خستگی موانع تمركز هستند. قبل از شروع كلاس، این نیازها را برطرف كنید.
برخی روش‌های افزایش تمركز حواس و توجه هنگام مطالعه
ـ یكی از مهم‌ترین عوامل در تمركز حواس، علاقه نسبت به موضوع است. وقتی ما به موضوعی علاقه داریم، خود به خود به آن توجه می‌كنیم و به راحتی آن را به حافظه می‌سپاریم.
ـ یكی از راه‌های ایجاد علاقه به یك موضوع، كسب اطلاعات درباره آن است. هر چه دانش ما در زمینه موضوعی بیشتر باشد، تمایل بیشتری برای آموختن آن خواهیم داشت.
ـ یكی دیگر از راه‌های افزایش تمركز حواس مطالعه در ساعتی از روز است كه برای فرد مناسب‌تر باشد.
ـ یك روش موثر برای بهبود تمركز این است كه فعالیت خود را هنگام مطالعه افزایش دهید. به جای این كه مطالب را به طور یكنواخت از اول تا آخر مطالعه كنید، از راهبردهای متنوعی استفاده كنید.
ـ یكی از راه‌های مفید برای افزایش تمركز هنگام مطالعه، سوال‌كردن است. طرح سوال در فرد علاقه و انگیزه‌ای را برای یافتن پاسخ آن ایجاد می‌كند و همین امر دامنه تمركز را افزایش می‌دهد.
ـ در مواردی كه یك فعالیت خسته‌كننده به نظر می‌رسد برای اتمام تكلیف مورد نظر پاداشی در نظر بگیرید. این پاداش بهتر است كوچك باشد و بتوانید در زمان استراحت به‌آن بپردازید؛ مثلا خواندن یك مطلب كوتاه سرگرم‌كننده.
مهارت یادداشت‌برداری
یكی دیگر از مهارت‌های تحصیلی، یادداشت‌برداری است. افراد طی دوران تحصیل و حتی بعد از آن اطلاعات زیادی دریافت می‌كنند كه به خاطرسپردن تمام آنها، امری غیرممكن است. بنابراین تقویت مهارت یادداشت‌برداری برای همه سودمند خواهد بود.
راهبردهای افزایش انگیزه تحصیلی
ـ اولین گام برای بهبود انگیزه تحصیلی این است كه ببینید چه عواملی ازجمله خواسته‌ها، علایق و نیازهایتان بر فعالیت‌های درسی و یادگیری شما تاثیر می‌گذارد.
ـ یادگیری مهارت‌های تحصیلی عامل بسیار موثری در افزایش انگیزه تحصیلی است. در این صورت شما با انتقاد از روش‌های مناسب در موقعیت‌های یادگیری، موفقیت بیشتری كسب خواهید كرد و همین امر انگیزه ادامه تلاش را افزایش می‌دهد.
ـ شما برای كسب انرژی لازم برای رسیدن به هدف باید انگیزه‌ای قوی داشته باشید. این انرژی از انگیزه‌های نیرومند درونی تامین می‌شود؛ یعنی باید به ادامه تحصیل علاقه‌مند باشید و نسبت به یادگیری و افزایش معلومات خود احساس نیاز كنید.
ـ برخورداری از روابط مناسب و احترام‌آمیز با دیگران بویژه در محیط كلاس و مدرسه، فضای نشاط‌انگیزی را ایجاد می‌كند كه در این شرایط یادگیری نیز لذتبخش و آسان می‌شود.
ـ با آگاهی از افكار و باورهای خود در مورد تحصیل می‌توانید باورهای نادرست و منفی را كنترل كرده و افكار و باورهای مثبت و منطقی را جایگزین آنها كنید.
ـ غلبه بر مشكلات و موانع و تسلیم‌نشدن در برابر آنها به تدریج اراده و انگیزه شما را نیرومندتر می‌كند؛ پس هنگام مواجه‌شدن با سختی‌ها تسلیم نشوید و حداكثر تلاش خود را به كار گیرید.
ـ سعی كنید با افراد مثبت‌‌نگر، فعال، بانشاط و درسخوان معاشرت كنید و از ارتباط با كسانی كه به یادگیری علاقه‌ای ندارند و به ارزش‌های اجتماعی پایبند نیستند، دوری كنید.
ـ داشتن نگرش مثبت به موضوع یادگیری و سعی در به كاربستن مطالب آموخته شده در موقعیت‌های عملی می‌تواند باعث افزایش تمایل ما به یادگیری موضوع شود.
ـ همزمان با رفع نقاط‌ضعف، بر توانایی‌ها و قابلیت‌های خود نیز تاكید كنید. شناسایی ضعف‌ها نباید سبب شود شما تمام توانایی‌هایتان را نادیده بگیرید.
ـ عوامل مختل‌كننده یادگیری را برطرف یا محدود كنید. زیاده‌روی در تماشای فیلم و تلویزیون و انجام بازی‌های رایانه‌ای از این عوامل به شمار می‌رود.
ـ هدف‌هایی را انتخاب كنید كه نیازمند تلاش بوده و امكان دستیابی به آنها نیز فراهم باشد. تعیین اهداف تخیلی و آرمانی بدون در نظرگرفتن واقعیت‌های موجود و امكانات، ممكن است شكست‌های پی‌درپی را به دنبال داشته باشد.
نكاتی درباره یادداشت‌برداری
ـ یادداشت‌برداری هنگام مطالعه موجب كاهش حواس‌پرتی شده و در نتیجه دقت و تمركزتان نسبت به موضوع یادگیری افزایش می‌یابد.
ـ یادداشت‌برداری نوعی تكراركردن است، بنابراین باعث بیشتر به خاطرسپردن مطالب می‌شود.
ـ یادداشت‌های دانش‌آموزان از منابع درسی به علت مختصربودن‌شان بهترین و مفیدترین منبع برای مرور هفتگی و شب‌های امتحان است. چراكه در یك فرصت كوتاه می‌توانند آنها را مرور كنند.
ـ كسانی كه به یادداشت‌برداری عادت كنند بتدریج یاد می‌گیرند با نوشتن به افكار خود نظم ببخشند و امور روزانه خود را بهتر انجام دهند.
ـ یادداشت‌برداری یك شیوه موثر برای حضور فعال در موقعیت یادگیری (مطالعه یا كلاس درس) و همچنین شیوه‌ای برای اندیشیدن و تفكر در مورد موضوع است.
ـ یكی از دلایل مهم یادداشت‌برداری تقویت حافظه كوتاه‌مدت است.
معصومه اسدی / جام‌جم