بيشتر علما و به خصوص علمای نجف و بعدها حوزه علميه قم، شهادت امام حسن مجتبی(ع) در هفت صفر را خيلی بارز و روشن مطرح و به آن عمل كرده‌اند و اين خود قرينه‌ای بر تقويت اين تاريخ برای شهادت امام حسن(ع) است.

حجت‌الاسلام و المسلمين قاسم خانجانی، عضو هيئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در گفت‌و‌گو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، با اشاره به اين كه منشأ اصلی اختلاف در بحث شهادت امام حسن مجتبی(ع) و تولد امام كاظم(ع) اختلاف نقل است، عنوان كرد: اين اختلاف نقل طبيعتاً مربوط به امروز نيست و از ابتدای تدوين كتاب‌ها و منابع تاريخی، نقل‌های مختلفی ذكر شده و می‌توان گفت دست كم تا قرن هفتم يا نهايتاً قرن هشتم، پنج قول مختلف درباره شهادت امام حسن مجتبی(ع) وارد شده كه برخی در سال شهادت ايشان نيز اختلاف دارند، اما دو قول هفت صفر و 28 صفر شهرت بيشتری دارد.

خانجانی در مورد نقل‌كنندگان اين دو تاريخ گفت: شهيد اول كه از علمای قرن هشتم است و كفعمی كه از علمای قرن نهم محسوب می‌شود، در «مصباح»، بيشتر هفت صفر را مدنظر قرار داده‌اند و البته قبل از آن‌ها شيخ مفيد نيز به صورت احتمال به اين تاريخ اشاره كرده است. اما شيخ طوسی در قرن پنجم، 28 صفر را به عنوان تاريخ شهادت امام حسن(ع) آورده است. در بعضی از منابع نيز عدد ذكر نشده، بلكه به ذكر آخر ماه صفر اكتفا شده و روزی معين نشده است؛ كه «كافی» مرحوم كلينی و «تهذيب» شيخ طوسی از اين دسته‌اند.

عضو هيئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: بعضی از منابع نيز اصلاً ماه صفر را به عنوان ماه شهادت امام حسن(ع) قيد نكرده‌اند؛ مانند تاريخ يعقوبی كه پنجم ربيع الاول را آورده است. ابن طلحه شافعی نيز ماه ربيع الاول را به عنوان ماه شهادت امام(ع) گفته و بعضی از منابع نيز يا اقوال مختلف را آورده‌اند و يا بدون اشاره به اين اقوال و بدون اين كه به ماه و روز اشاره كرده باشند فقط سال شهادت امام(ع) را آورده‌اند.



به دليل اين كه ماه محرم و ماه صفر مجموعاً دو ماه عزای اهل بيت(ع) است، در نظر داشتن اين دو ماه به عنوان ماه‌های حزن و اندوه و شهادت و اسارت اهل بيت(ع) ترجيح دارد و لذا بايد جانب ايام عزا را نگه داشت و آن را بر يك مورد تولد، بر فرض صحت آن، ترجيح داد


دخالت صفويه و قاجاريه در اشتهار 28 صفر به عنوان تاريخ شهادت امام حسن مجتبی(ع)

اين محقق و پژوهشگر تاريخ اسلام با بيان اين كه ظاهراً تا زمان صفويه هفت صفر به عنوان تاريخ شهادت امام حسن مجتبی(ع) در نظر گرفته می‌شده، اظهار كرد: تا دوران صفويه به جهت اين كه منابع قابل اعتمادتر از منابع شيعه، هفتم صفر را نقل كرده بودند، اين تاريخ به عنوان روز شهادت امام مجتبی(ع) محسوب می‌شد، اما از زمان صفويه به بعد 28 صفر را مد نظر قرار دادند. گفته شده كه انگيزه صفويه در اين مورد اين بوده است كه آنان با اعلام 28 صفر به عنوان روز شهادت امام حسن(ع)، می‌خواستند به جهت همزمانی آن با رحلت پيامبر(ص) و از سوی ديگر شهادت امام رضا(ع) كه در آخر ماه صفر واقع شده است، اين ايام را ايام عزاداری و به اصطلاح تعطيلی اعلام كنند، و لذا اين نقل را بيشتر تقويت كردند و از آن به بعد اين تاريخ مرسوم شد.

خانجانی همچنين با اشاره به نقلی كه حاكی از دخالت ناصرالدين شاه قاجار در تغيير تاريخ شهادت امام حسن مجتبی(ع) است، عنوان كرد: طبق نقلی گويا تولد ناصرالدين شاه قاجار هفت صفر بوده است و مشهور است كه او كه می‌خواسته برای روز تولد خود جشنی بر پا كند، در پی اين منظور، و به جهت اين كه به اين روز، دست كم در مقام يك نقل، به عنوان شهادت امام حسن مجتبی(ع) توجه می‌شد، تولد امام كاظم(ع) را به شكل پررنگ مطرح كرد كه از طرف ديگر قول شهادت امام حسن مجتبی(ع) كم‌رنگ شد و از آن به بعد به عنوان جشن نيز قلمداد شد.

وی در ادامه گفت: در عين حال چه در زمان‌های قبل و چه در زمان حاضر، بعضی از كشورها، به خصوص شيعيان عراق، همچنان روز هفتم صفر را شهادت امام حسن مجتبی(ع) قلمداد می‌كنند و بيشتر به آن اهميت می‌دهند و گفته شده است كه حتی اگر تولد امام كاظم(ع) هم در اين روز واقع شده باشد، به دليل اين كه ماه محرم و ماه صفر مجموعاً دو ماه عزای اهل بيت(ع) است، در نظر داشتن اين دو ماه به عنوان ماه‌های حزن و اندوه و شهادت و اسارت اهل بيت(ع) ترجيح دارد و لذا بايد جانب ايام عزا را نگه داشت و آن را بر يك مورد تولد، بر فرض صحت آن، ترجيح داد.

اجماع علمای نجف بر هفت صفر؛ قرينه‌ای بر تقويت اين تاريخ به عنوان شهادت امام حسن(ع) / نقش شيخ عبدالكريم حائری در رسميت يافتن 7 صفر به عنوان شهادت امام حسن(ع) در قم

خانجانی اجماع علمای نجف بر هفت صفر را به عنوان قرينه‌ای بر تقويت اين تاريخ برای شهادت امام حسن(ع) خواند و بيان كرد: بيشتر علما و به خصوص علمای نجف كه اخيراً تا حدی به علمای قم و حوزه علميه قم و ايران نيز سرايت كرده است، اهميت شهادت امام حسن مجتبی(ع) در هفت صفر را خيلی بارز و روشن مطرح و به آن عمل كرده‌اند. برای مثال شيخ عبدالكريم حائری، مؤسس حوزه علميه قم، زمانی كه از نجف به ايران می‌آيند و حوزه علميه قم را تأسيس می‌كنند، در حقيقت رسماً می‌خواهند كه روز هفتم صفر را به عنوان روز شهادت امام حسن مجتبی(ع)، بيش از پيش اهميت بدهند و مراسم عزا برپا شود كه اين امرعملی می‌شود و نسبت به قبل رسميت بيشتری به اين زمان و تاريخ داده می‌شود و بعد از ايشان نيز آيت‌الله العظمی بروجردی، به عنوان زعيم حوزه و مرجع شيعه اين اهميت را قائل بودند و به جهت هماهنگی با علما و شيعيان عراق، روز هفتم صفر را رسميت بيشتری دادند.



شيخ عبدالكريم حائری، مؤسس حوزه علميه قم، زمانی كه از نجف به ايران می‌آيند و حوزه علميه قم را تأسيس می‌كنند، در حقيقت رسماً می‌خواهند كه روز هفتم صفر را به عنوان روز شهادت امام حسن مجتبی(ع)، بيش از پيش اهميت بدهند و مراسم عزا برپا شود كه اين امرعملی می‌شود


عضو هيئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به توجه بيشتر علما به هفت صفر به عنوان تاريخ شهادت امام حسن مجتبی(ع)، گفت: اگر در اين موضوع قرار بر ترجيح ميان «الارشاد» شيخ مفيد و «فرق‌الشيعة» اسماعيل نوبختی يا «المقالات و الفرق» سعد بن عبدالله اشعری باشد، به نظر می‌رسد كه بايد «الارشاد» را ترجيح داد كه هفت صفر را نقل كرده است.

استفاده از ماه‌های نجومی در كتب تاريخی و برای ذكر تاريخ ائمه(ع) معمول نبوده است

خانجانی درباره احتمال مطرح شده از سوی حجت‌الاسلام مقدسی، پژوهشگر پژوهشكده تاريخ و سيره پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در مصاحبه با خبرگزاری ايكنا، مبنی بر خطا در استنساخ نسخ و امكان مشتبه شدن «تاسع حمل» با «سابع صفر»، گفت: منابع تاريخی ما در مورد ائمه(ع) از تاريخ‌های قمری استفاده كرده‌اند. بعضی از كتاب‌های جغرافيايی و تاريخی مانند «البلدان يعقوبی»، «تاريخ يعقوبی»، «معجم البلدان»، «فتوح البلدان» يا «معجم ما استعجم» بكری و از اين دست كتب ممكن است تاريخ‌ها را، به مناسبتی، با استفاده از ماه‌های نجومی ضبط كرده باشند، اما استفاده از اين ماه‌ها در كتاب‌های تاريخی معمول نبوده است و حتی در كتاب‌های ابن كلبی، يا كتاب‌های مدائنی يا ««فتوح» ابن‌اثم كه نويسندگان در حوالی عراق و بخش‌هايی از ايران بوده‌اند، استفاده از ماه‌های نجومی معمول نبوده است.

وی همچنين در مورد استفاده شهيد اول از صفحات غيرمعتبر افزوده شده به «تثبيت الامامة» ابراهيم رسّی، در قول خود به هفت صفر به عنوان تاريخ شهادت امام حسن مجتبی(ع)، كه در مصاحبه مذكور توسط حجت‌الاسلام مقدسی مطرح شد، عنوان كرد: اين نكته محل ترديد است كه شهيد اول تنها از اين منبع استفاده كرده باشد يا فقط می‌تواند به عنوان يك احتمال و البته نه يك احتمال قوی مطرح شود. ممكن است كه منابعی در دسترس شهيد و شيخ طوسی و شيخ مفيد قرار داشته است كه الان همه از بين رفته باشد و نمی‌توان استفاده آنان را منحصر به تثبيت الامامة ابراهيم رسّی دانست.