از نظر علامه جوادی آملی، اگر دين را به معنای اراده الهی بگيريم، خارج از قلمرو دين چيزی نداريم و هيچ نگاه بروندينی به مبحث گستره دين وجود ندارد؛ بنابراين نمیتوان از نظرگاهی خارج از دين به تعيين حدود دين و كاركردهای آن پرداخت.
حجتالاسلام و المسلمين محمدرضا مصطفیپور، عضو هيئت علمی دانشگاه خوارزمی، در گفتوگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، با ارائه توضيحاتی درباره كتاب «گستره دين» كه توسط وی و براساس كتاب «انتظار بشر از دين» از آيتاللهالعظمی جوادی آملی و برخی ديگر از مباحث ايشان در باب گستره دين مطرح شده است، به پارهای از نظرات علامه جوادی آملی در اين زمينه اشاره كرد.
مروری بر مباحث كتاب «انتظار بشر از دين»
حجتالاسلام مصطفیپور گفت: اين كتاب براساس الگوی مقالهای تنظيم شده است، با عنوان «حد دخالت دين در حوزههای اجتماعی و علمی» كه چندين سال پيش من به همايش «امام خمينی(ره) و انديشه حكومت اسلامی» ارائه كردم و پس از تنظيم نيز به نظر آيتالله جوادی رسيد و مورد تأييد ايشان قرار گرفت.
وی با اشاره به اين كه كتاب «انتظار بشر از دين» در دو بخش كلی تنظيم شده است، افزود: بخش اول به كليات و بخش دوم به روشهای تبيين انتظار بشر از دين اختصاص دارد كه مطالب اين بخش در چهار فصل تبيين انتظار بشر از دين از راه بررسی ادله ضرورت بعثت انبياء، تبيين انتظار بشر از دين از راه بررسی فوائد دين، تبيين انتظار بشر از دين از راه انسانشناسی و تبيين انتظار بشر از دين از راه شناخت منابع دين طرح شده است.
گستره دين آن قدر وسيع است كه صرفاً به رابطه انسان و خدا در عبادت يا نيايش محدود نمیشود و يا به رابطه انسان با ديگران در پرتو اخلاق، بلكه میتواند سياست و امنيت، صلح جهانی و حتی ساختار محيط زيست را با بايدها و نبايدهايی كه برای ما تبيين میكند، شكل بدهد
حجتالاسلام مصطفیپور در خصوص مطالب فصول مذكور بيان كرد: تبيين انتظار بشر از دين چند راه و روش دارد كه يكی از راه بررسی ادله ضرورت بعثت انبياء است كه اين همان كاری است كه فيلسوفان و متكلمان كردهاند و عموماً در پاسخ به پرسش از وجه بعثت انبياء گفته شده است كه نياز ما به قانون و نظم و امنيت اجتماعی، نياز ما به تعليم و تربيت و همچنين ساير فوائدی كه بر بعثت انبياء مترتب است، ايجاب میكند كه خدواند انبيائی را برای بشر بفرستد. اين گونه استدلال روش فيلسوفان و متكلمان در تبيين انتظار بشر از دين بوده است، كه دليلهايی نيز در هر مورد خاص مطرح شده است.
عضو هيئت علمی دانشگاه خوارزمی درباره روش ديگر تبيين انتظار بشر از دين، اظهار كرد: در چنين تبيينی كه از راه بررسی فوائد دين انجام میشود، با سنجش كاركردهای دين برای زندگی بشر از رويكردهای مختلف جامعهشناختی، روانشناختی و ...، الگويی از گستره كاركردی دين ترسيم میشود. ما در بخش مربوط به اين مبحث در كتاب، 16 عنوان از كاركردهای دين را برشمردهايم.
مصطفیپور با اشاره به ديگر روش تبيين گفت: روش ديگر تبيين انتظار بشر از دين از راه انسانشناسی است. در اين روش ما با شناخت نيازهای انسان و ابعاد وجودی او به تبيين گستره نيازهای او در ساحت دين میپردازيم. كه ما در كتاب اين مسأله را مطرح كردهايم كه دين هم نيازهای عقلانی، هم نيازهای عاطفی و احساسی و هم نيازهای اخلاقی انسان را پاسخ میدهد.
ممكن است ما فقط قرآن و روايات را جزء منابع دين به حساب آوريم و ممكن است عقل را نيز از منابع دين محسوب كنيم و در هر كدام از اين حالات ما به گستره متفاوتی از دين قائل خواهيم بود و طبيعی است كه وقتی عقل و نقل در كنار هم قرار بگيرند و به عنوان منابع شناخت دين مطرح شوند، گستره دين نيز وسيع خواهد بود
وی ادامه داد: در روش ديگر نيز ما با شناخت منابع دين میتوانيم به حدود آن دست يابيم. در واقع ممكن است ما فقط قرآن و روايات را جزء منابع دين به حساب آوريم و ممكن است عقل را نيز از منابع دين محسوب كنيم و در هر كدام از اين حالات ما به گستره متفاوتی از دين قائل خواهيم بود و طبيعی است كه وقتی عقل و نقل در كنار هم قرار بگيرند و به عنوان منابع شناخت دين مطرح شوند، گستره دين نيز وسيع خواهد بود.
عدم امكان طرح مبحث گستره دين با نظرگاه بروندينی
مصطفیپور در پاسخ به اين پرسش كه در نهايت كدام يك از اين روشها تعيين كننده گستره دين در انديشه آيتالله جوادی آملی است، عنوان كرد: اينها مسيرهايی است كه يك فرد كه به دنبال مطالعه در اين زمينه است میتواند دنبال كند، اما براساس موضع آيتالله جوادی آملی و همچنان كه در كتاب «منزلت عقل در هندسه معرفت دينی» آوردهاند، اگر دين را به معنای اراده الهی بگيريم، خارج از قلمرو دين چيزی نداريم و هيچ نگاه برون دينی به اين مبحث وجود ندارد. بنابراين نمیتوان از نظرگاهی خارج از دين به تعيين حدود دين پرداخت و نيازهايی را كه از طريق مراجعه به دين میتوان برطرف كرد، تعيين نمود.
وی افزود: بر همين اساس، ما در بخشی ديگر از كتاب، نمونههايی از پاسخ اسلامی به انتظار بشر از دين را كه در سخنان آيتالله جوادی آملی مطرح شده است، آوردهايم كه از آن جمله اسلام و وحدت ملی، اسلام و امنيت ملی، اسلام و اقتدار ملی، اسلام و صلح جهانی، اسلام و محيط زيست، دين و توسعه و ... است. در واقع با بيان بعضی از مباحث، اجمالاً سعی شده است كه نشان داده شود، دين در هر كدام از اين زمينهها دارای تئوری است و سخنانی برای گفتن دارد.
عضو هيئت علمی دانشگاه خوارزمی با بيان اين كه بنابراين علامه جوادی آملی در مبحث گستره دين، رويكردی حداكثری دارد، اظهار كرد: بر اين اساس اجمالاً میتوان گفت كه گستره دين آن قدر وسيع است كه صرفاً به رابطه انسان و خدا در عبادت يا نيايش محدود نمیشود و يا به رابطه انسان با ديگران در پرتو اخلاق، بلكه میتواند سياست و امنيت، صلح جهانی و حتی ساختار محيط زيست را با بايدها و نبايدهايی كه برای ما تبيين میكند، شكل بدهد و ما همان طور كه در اخلاق و عبادات نيازمند به هدايت و راهنمايی الهی هستيم، در بعد سياست و اقتصاد و حقوق هم نيازمند هدايت الهی هستيم.