جام جم آنلاين: شب كه مي‌شود، مادر كتاب مورد علاقه‌اش را از داخل كتابخانه برمي‌دارد و مشغول خواندن مي‌شود. پسر بزرگ‌تر هم كتاب‌هاي درسي‌اش را جمع مي‌كند و با يكي از كتاب‌هاي داستاني به رختخواب مي‌رود؛ اين برنامه هر شب آنهاست.
هميشه بايد قبل از خواب، چند صفحه‌اي كتاب خوانده شود؛ البته در اجراي اين برنامه هيچ اجباري هم در كار نيست و همه با علاقه آن را انجام مي‌دهند. به همين دليل كاملا طبيعي است كه فرزند كوچك‌تر هم هر شب يكي از كتاب‌هاي داستانش را بردارد و با آن به رختخواب برود؛ پسر كوچكي كه هنوز به مدرسه نمي‌رود و خواندن هم نمي‌داند ولي از پدر و مادر و برادرش ياد گرفته است كه شب‌ها خودش را با يك كتاب سرگرم كند. حتي اگر فقط عكس‌هاي آن را ببيند و به تقليد از بقيه تنها صفحه‌هايش را ورق بزند و بر لب يا در ذهن خودش، داستان عكس‌ها را بازگو كند.
با توجه به اين كه اغلب عادت‌ها در دوران كودكي شكل مي‌گيرد، مي‌توان گفت تشويق كودكان به مطالعه و آشنا كردن آنها با اهميت اين كار، يكي از مهم‌ترين دغدغه‌ها يا بهتر است بگوييم وظايف والدين است؛ پدر و مادرهايي كه دوست دارند فرزندي كتابخوان داشته باشند ولي اغلب شيوه صحيح اين كار را نمي‌دانند. البته معلم‌ها و مسئولان مدرسه هم نقش مهمي در اين زمينه دارند؛ آنها كه بايد دوستي واقعي ميان كودكان و كتاب ايجاد و برقرار كنند و به بچه‌ها بياموزند، اهميت مطالعه آزاد اگر بيشتر از درس‌خواندن نباشد، كمتر از آن هم نيست. به همين دليل، يكي از مدرسه‌هاي مقطع ابتدايي، كتابخانه‌اي بزرگ و پر از كتاب‌هاي متنوع براي دانش‌آموزان فراهم كرده است تا هر وقت بچه‌ها دوست داشتند، سري به كتابخانه بزنند و از كتاب‌ها استفاده كنند. مدير مدرسه مي‌گويد كتابخانه در ساعت‌هاي تفريح هم باز است و بچه‌ها مي‌توانند براي مطالعه به آنجا بروند. او براين باور است كه اگر كتاب هم مانند بازي‌هاي رايانه‌اي در دسترس كودكان باشد و بچه‌ها براي تهيه آن با مشكل روبه‌رو نباشند، حتما استقبال بيشتر و بهتري از كتاب و كتابخواني خواهد شد.
در اين مدرسه، معمولا آخر هر هفته هم به دانش‌آموزي كه بيشتر از بقيه كتاب خوانده، هديه‌اي مي‌دهند تا ساير بچه‌ها هم بدانند كتاب‌خواندن يك ارزش است. همين رفتار باعث شده دانش‌آموزان اين مدرسه بخوبي درك كنند 20 گرفتن و شاگرد اول بودن تنها دليل موفقيت نيست. آنها آموخته‌اند ارزش‌هاي ديگري هم در زندگي فردي و اجتماعي ما وجود دارد كه براي بهتر زيستن بايد آموخته شوند.
سميه. ف. يكي از دانش‌آموزان اين مدرسه است و آن‌طور كه پدر و مادرش مي‌گويند تا امروز كه به سن ده سالگي رسيده، بيش از 800 جلد كتاب خوانده است. سميه كتاب‌هايش را بسيار دوست دارد و همه آنها را در خانه نگه‌داشته است. يكي از مسئولان مدرسه مي‌گويد وقتي معلم‌ها سميه را به عنوان يكي از كتابخوان‌ترين دانش‌آموزان معرفي و مقابل ساير همكلاسي‌ها از او تقدير كردند، تحول در ديدگاه بچه‌ها نسبت به كتاب و كتابخواني كاملا مشهود بود. انگار همه مي‌خواستند به چنين موقعيتي دست يابند و مراجعه به كتابخانه براي امانت گرفتن كتاب افزايش چشمگيري يافت.
آيا مطالعه آزاد وقت دانش‌آموزان را مي‌گيرد؟!
متأسفانه برخي از مسئولان مدارس كشورمان و همچنين بسياري از پدر و مادرها تصور مي‌كنند بچه‌ها فقط بايد درس بخوانند و كتاب‌خواندن وقت آنها را تلف مي‌كند! شايد براي همين هم كمتر مي‌بينيم كتاب‌خواندن به عنوان بخشي از برنامه‌هاي مدرسه در نظر گرفته شود يا در برگه‌اي كه پدر و مادر بايد ساعت خواب و استراحت و ميزان درس‌خواندن كودك را در آن يادداشت كنند، جايي هم براي نوشتن ساعت مطالعه آزاد او وجود داشته باشد.
اين در حالي است كه امروزه در اغلب كشورهاي پيشرفته، كتاب‌خواندن يكي از مهم‌ترين برنامه‌هايي است كه براي بچه‌ها تعيين مي‌شود. در اين كشورها معمولا از كودك مي‌خواهند هر شب يك داستان بخواند يا در سال‌هاي اول دبستان كه خودش نمي‌تواند، والدين بايد اين كار را برايش انجام دهند تا روز بعد در كلاس درس در مورد آن با ساير همكلاسي‌هايش صحبت كند؛ البته اين موضوع، معمولا به شكل بازي و مسابقه مطرح مي‌شود تا جنبه تكليف و اجبار نداشته و كودكان را از مطالعه دلزده نكند.
در آن كشورها مسئولان مدرسه باور دارند كودكان بايد اهميت مطالعه را پس از منزل، در مدرسه بياموزند.
مادران كتابخوان، بچه‌هايي كتابخوان دارند
اگر از پدر و مادرها بپرسيم، همه آنها دوست دارند فرزندشان اهل مطالعه باشد، كتاب بخواند و از اين كار لذت ببرد؛ ولي متأسفانه اغلب والدين نمي‌دانند به چه شيوه‌اي مي‌توان كودك را به كتاب و كتابخواني علاقه‌مند كرد و عادت داد.
طيبه ميرزا اسكندري، كارشناس ارشد جامعه‌شناسي با اشاره به اين كه بچه‌ها مطالعه‌كردن را از بزرگسالان مي‌آموزند، به «جام‌جم» مي‌گويد: اگر خانواده و بويژه پدر و مادر اهل مطالعه باشند و كتاب بخوانند، طبيعتا مي‌توان انتظار داشت فرزندان آنها هم به كتاب و كتابخواني روي بياورند و علاقه‌مند شوند.
نكته: انتخاب كتاب مناسب يكي از بهترين شيوه‌ها براي علاقه‌مندكردن كودكان به مطالعه است و كمك مي‌كند اين عادت در وجود آنها شكل بگيرد
وي بر اين باور است كه اولين شرط علاقه كودكان به كتاب و مطالعه اين است كه خانواده و بخصوص والدين براي كتاب و كتابخواني ارزش قائل شوند و اين رفتار ميان آنها به يك عادت تبديل شده باشد. علاوه بر اين، نبايد اين نكته را هم ناديده بگيريم بچه‌ها از طريق ارتباط با ساير اعضاي خانواده و بويژه مادر، بسياري از اين نوع رفتارها را مي‌آموزند و برايشان دروني مي‌شود؛ به طوري كه اگر والدين به شيوه صحيح رفتار كنند، بسياري از اين عادات در عمق شخصيت كودك نهادينه خواهد شد. اسكندري با تاكيد بر نقش مادرها در ترويج مطالعه و كتابخواني مي‌افزايد: به دليل پيوند صميمانه و بار عاطفي رابطه مادر با كودك، نقش وي در تثبيت رفتارهاي مختلف كودك و از جمله موضوع مطالعه بسيار مهم است. مادري كه براي فرزندش كتاب مي‌خواند و اين شيوه را براي ارتباط عاطفي با كودكش انتخاب كرده است، بتدريج كتابخواني را به عنوان فعاليتي لذتبخش به فرزندش معرفي مي‌كند؛ بخصوص زماني كه كتاب‌هايي متناسب با سن و درك كودك انتخاب كند.
البته مادر از زماني كه فرزندش بسيار كوچك است، مي‌تواند كتاب‌خواندن را براي او شروع كند و آن‌طور كه اين كارشناس ارشد جامعه‌شناسي مي‌گويد، مادرها بايد جذاب داستان بخوانند تا كودك را بيشتر به داستان علاقه‌مند كنند. در ضمن، چون بچه‌ها تكرار را دوست دارند، مادر مي‌تواند يك كتاب را بارها براي فرزندش بخواند، البته به شرطي كه خودش هم از كتاب‌خواندن و تكرار آن لذت ببرد.
با هم كتاب بخوانيد
خيلي از مادرها تا زماني كه فرزندشان به مدرسه نرفته و سواد خواندن و نوشتن ندارد، برايش كتاب مي‌خوانند و او را به اين كار تشويق مي‌كنند، اما زماني كه كودك مي‌آموزد چگونه بخواند، معمولا مادر او را رها مي‌كند و برنامه كتابخواني متوقف مي‌شود.
اسكندري توضيح مي‌دهد: زماني كه كودك سواد دارد و خودش مي‌تواند كتاب بخواند، نه‌تنها باز هم بايد براي او كتاب بخوانيد، بلكه خوب است گاهي كتاب را وسط بگذاريد و همراه هم بخوانيد. همچنين اگر كودك، خواندن را ياد گرفته است، گاهي از او بخواهيد براي شما كتاب بخواند؛ چون كودكان دوست دارند مهارت‌هايي را كه كسب مي‌كنند ـ ازجمله خواندن ـ به شما نشان دهند.
وي تاكيد مي‌كند: خوب است گاهي كه براي خريد كتاب از خانه بيرون مي‌رويم، بچه‌ها را هم با خودمان همراه كنيم. با اين كار نه‌تنها اوقات فراغت خانواده به شكلي مناسب سپري مي‌شود، بچه‌ها نيز مي‌آموزند كه مي‌توان براي خريد كتاب هم از خانه بيرون آمد؛ كتاب‌هاي مختلف را ديد و از بين آنها يكي را انتخاب كرد يا چند تايي را خريد. پس بهتر است ياد بگيريم بچه‌ها را در اين كار سهيم كنيم. اين نوع تعاملات باعث خواهد شد بچه‌ها اهميت كتاب و خريدن آن را درك كنند. البته حتما به ياد داشته باشيد كتاب‌هايي را كه خريده مي‌شود، بخوانيد تا بچه‌ها تصور نكنند كتاب شيئي تزئيني است و تنها براي جا خوش‌كردن در كتابخانه و زيباتركردن محيط خريداري مي‌شود.
در كنار اين موارد، پيشنهاد مي‌شود در خانه مكان ثابت و مشخصي را براي مطالعه در نظر بگيريد. اين مكان مي‌تواند اتاق يا ميزي مخصوص باشد يا حتي گوشه‌اي از يك اتاق.
اين جامعه‌شناس با تاكيد بر اين كه بسياري از موضوعات تربيتي را نمي‌توان به طور مستقيم با بچه‌ها مطرح كرد و كتابخواني شيوه‌اي مناسب براي انتقال اين پيام‌هاست، يادآور مي‌شود: از راه كتابخواني و ساختن قهرمانان داستاني، مي‌توان پيام‌هاي تربيتي را بسيار قوي‌تر و نافذتر از شيوه بيان مستقيم به بچه‌ها منتقل كرد و اميدوار بود آنها مطلب را بهتر بپذيرند.
بهترين كتاب‌ها را انتخاب كنيد
انتخاب كتاب مناسب يكي از بهترين شيوه‌ها براي علاقه‌مندكردن كودكان به مطالعه است و كمك مي‌كند اين عادت در وجود آنها شكل بگيرد. بنابراين خوب است والدين تلاش كنند بهترين و مناسب‌ترين انواع كتاب را بشناسند و آنها را براي فرزندان‌شان تهيه كنند.
دكتر اسماءعاقبتي، روان‌شناس باليني و متخصص كودك و نوجوان در اين‌باره به «جام‌جم» مي‌گويد: انتخاب كتاب مناسب براي كودكان نكته مهمي است كه بايد مورد توجه والدين قرار گيرد؛ زيرا اگر كتابي بدون دقت انتخاب شود، حتما موجب خواهد شد بچه‌ها ذوق و علاقه كمتري به مطالعه داشته يا حتي از آن دلزده شوند. بنابراين براي بچه‌هايي كه در سنين پيش از دبستان هستند، بايد كتاب‌هايي را انتخاب كنيد که تصاوير رنگي و شاد و همچنين كلمات بزرگي داشته باشد؛ اندازه و تعداد كلمات بخصوص در مورد بچه‌هايي كه در سنين اوايل دبستان هستند و خودشان شروع به كتاب‌خواندن كرده‌اند نيز اهميت ويژه‌اي دارد. علاوه بر اين، موضوع كتاب هم بايد جذاب باشد و متناسب با فهم و درك كودك انتخاب شود. به گفته وي، والدين بايد قبل از اين كه كتابي را براي كودك بخوانند، خودشان آن را مطالعه كنند تا از مناسب بودن محتواي آن مطمئن شوند. دكتر عاقبتي تاكيد مي‌كند: بچه‌ها آن چيزي را كه مي‌بينند، مي‌پذيرند و به همين دليل اگر والدين دوست دارند فرزنداني كتابخوان داشته باشند، حتما بايد خودشان اين شيوه را در پيش بگيرند و بگذارند بچه‌ها آنها را در حال مطالعه كتاب ببينند. علاوه بر اين، والدين بايد هر وقت كه فرصت دارند، براي بچه‌ها كتاب بخوانند. اين كار هم رابطه ميان والدين و كودك را بهبود مي‌بخشد و هم عادت مطالعه را در زندگي كودك تثبيت مي‌كند.
اين روان‌شناس يادآور مي‌شود: تحقيقات نشان داده است بچه‌هايي كه مادران‌شان با آنها شمرده صحبت مي‌كنند و از كلماتي مناسب سن كودك كمك مي‌گيرند، از نظر توانايي‌هاي كلامي در مقايسه با ساير همسالان بهتر هستند و به همين دليل مي‌توان نتيجه گرفت اگر كتاب را شمرده و با تاكيد بر كلمات جديد و همراه با توضيح دادن معني آنها براي كودكان بخوانيد، كمك شاياني به فرزند‌تان كرده‌ايد. در ضمن، خيلي خوب است لحن صدا‌ي خود را متناسب با هيجان داستان تغيير دهيد تا كتابخواني جذاب‌تر و دوست‌داشتني‌تر شود.
نيلوفر اسعدي‌بيگي / جام‌جم