جام جم آنلاين: گرچه پرواز 108 دقيقه‌اي يوري گاگارين به عنوان گام نخست در باز كردن دروازه‌هاي فضا به روي بشر اهميت فوق‌العاده‌اي دارد، اما اين سفر نمي‌توانست اثرات ناخوشايند زيادي بر بدن وي بگذارد؛ زيرا مدت اقامت وي در حالت بي‌وزني نسبت به پروازهايي كه بعدا در بعضي سفرهاي فضايي و ايستگاه‌هاي مداري صورت گرفت قابل مقايسه نيست.
پرواز در شرايط بي‌وزني روي بدن انسان اثرات نامطلوبي مي‌گذارد كه حتي امروز و با توجه به پيشرفت فناوري‌هاي فضايي و تجربه‌هاي باارزش، همچنان از مشكلات حل نشده فضانوردان است. اختلال در اسكلت انسان، پايين آمدن توان ماهيچه‌هاي بدن، نابساماني در سيستم قلب و عروق و ده‌ها عارضه ديگر از جمله اين موارد است. كارشناسان فضايي براساس تجربه‌هاي به دست آمده در پروازهاي طولاني و بررسي مشكلات بدني كيهان‌نوردان توانسته‌اند به روش‌هايي دست پيدا كنند كه بخش‌هاي مهمي از عوارض منفي ناشي از زندگي در بي وزني را برطرف مي‌سازد. اين تجربه‌ها با پروازهاي طولاني در ايستگاه‌هاي فضايي به‌دست آمده است. مردان آهنين و از جان گذشته‌اي را كه با به خطر انداختن زندگي خود، راه سلامت كيهان‌نوردان بعدي را باز كردند، مي‌شناسيد؟ ركوردهاي اقامت طولاني فضا كه به جمع‌آوري اطلاعات مهمي در زمينه راه‌هاي مقابله با پيامدهاي منفي زندگي در بي‌وزني منجر شد چطور و توسط چه كساني به دست آمد؟ نام بسياري از آنان را تنها كارشناسان و اهل فن مي‌دانند.
رکوردداران
گام‌هاي اول، در جريان پرواز ناوهاي كوچك وستك و جميني با سفرهاي پنج، هفت و چهارده روزه برداشته شد. فضانوردان سايوزـ 9 توانستند 18 شبانه‌روز در مدار زمين دوام بياورند.
فضانوردان ساليوت ـ1 مدت اقامت انسان در مدار زمين را به 24 شبانه روز رساندند. سرنشينان اسكاي لب آن را تا
84 روز ارتقا دادند، اما به جرات مي‌توان گفت كه ايستگاه‌هاي فضايي ساليوت ـ6 و 7 به فضانوردان اجازه برداشتن قدم‌هاي اساسي و بالا بردن مدت اقامت تا هفت ماه را داد.
با در مدار قرار گرفتن و تكميل مجتمع مداري مير طي سال‌هاي آخر دهه 80 و 90 ميلادي، اين سير صعودي به جايي رسيد كه بعيد است در آينده كسي از مرزهاي آن عبور كند.
در حال حاضر ركورد اقامت در فضا متعلق به سرگئي كريكالف است كه در جريان سفرهاي متعدد به فضا، بيش از 803 روز در مجتمع مداري مير و ايستگاه فضايي بين‌المللي اقامت داشته است. بعد از او الكساندر كالري قرار دارد كه وي نيز چند بار به مير و ايستگاه فضايي بين‌المللي سفر كرد و 769 روز از عمرش را در مدار زمين گذراند.
جايگاه سوم اقامت طولاني در فضا به سرگئي آوديف تعلق دارد كه بيش از 747 شبانه روز را در مجتمع مداري مير به سر برد.
مرد آهنين واقعي اين مجموعه كه گرچه در جايگاه چهارم ايستاده والري پالياكف است كه جمعا 676 شبانه‌روز در فضا زندگي كرد، اما بايد خاطرنشان كرد سفر دوم او كه نامش را در تاريخ فضانوردي براي هميشه جاودان كرد و شايد ركوردش را براي هميشه حفظ كند، در هشتم ژانويه 1994 بر عرشه ناو سايوز تي ام ـ 18 آغاز شد. ركورد اقامت فضانوردان قبلي از جمع اقامت در چند سفر فضايي به دست آمده بود، اما پالياكف كاري افسانه‌اي كرد. وي و دو كيهان‌نورد ديگر به مجتمع مداري مير سفر كردند. آن دو نفر پس از مدتي به زمين بازگشتند، اما پالياكف همچنان در آنجا ماند تا ركورد عجيب اقامت 437 شبانه‌روزي را برجا بگذارد. وي در جريان اين پرواز بي نظير 7075 بار زمين را دور زد؛ يعني به همين تعداد طلوع و غروب خورشيد را مشاهده كرد و به‌نوعي مي‌توان گفت به حساب ما در زمين حدود 200 سال در فضا بود! زيرا هر 24 ساعت يك بار شاهد اين طلوع و غروب هستيم و او هر 90 دقيقه يك بار!
گنادي پادالكا به لحاظ اقامت در فضا، در حال حاضر با 585 روز در جايگاه پنجم قرار دارد اما با توجه به اين كه هم‌اكنون پروازي ديگر در ايستگاه فضايي بين‌المللي را ادامه مي‌دهد، مسلما در پايان سفر، ركورد جديدي برجا خواهد گذاشت.
مقام‌هاي بعدي در اقامت فضايي را ويكتور آفاناسيف با 556 شبانه روز، يوري اوساچف با 553 شبانه‌روز و موسي ماناروف با 541 شبانه روز دارند. يوري مالنچنكو كه هم در ايستگاه فضايي بين‌المللي و هم مجتمع مداري مير فعاليت داشت و اينك براي سفر بعدي آماده مي‌شود، تاكنون بيش از 514 شبانه‌روز در فضا زندگي كرده است.
الكساندر ويكتورنكو با 489 شبانه روز، نيكلاي بودارين با 444 شبانه‌روز و يوري راماننكو با 431 شبانه‌روز اقامت فضايي مقام‌هاي يازدهم و سيزدهم را دارند.
غير از افرادي كه از آنها نام برده شد، 14 نفر ديگر نيز بيش از يك سال در شرايط بي‌وزني زندگي كرده‌اند. در ميان اين افراد سه نفر آمريكايي و بقيه روس هستند. از جمله سه آمريكايي صاحب ركورد اقامت‌هاي طولاني در فضا مي‌توان از يك زن فضانورد به نام پگي ويتسن نام برد كه بيش از 376 شبانه‌روز را در مدار زمين به سر برده است. هر سه كيهان‌نورد ناسا، جزو فضانوردان فعال به شمار مي‌روند و ممكن است در آينده ركوردهاي جديدي به دست آورند.
تهوع، نخستين احساس بي‌وزني!
حالت دريازدگي يا تهوع، نخستين احساسي است كه بيشتر فضانوردان در نخستين روز سفر دارند. اين حالت به‌دليل سردرگمي سامانه‌اي است كه در گوش مياني انسان قرار دارد و حالت تعادل بدني را تشخيص مي‌دهد. تهوع در فضا خطرناك‌تر از زمين است و احتمال دارد با مسدود كردن مسير تنفسي باعث مرگ فضانورد شود. براي جلوگيري از اين حالت، كيهان‌نوردان در زمين آموزش مي‌بينند، در عين حال داروهاي تزريقي ويژه‌اي نيز در سفينه‌ها موجود است كه در مواقع ضروري مي‌توان از آن استفاده كرد.
سردرد و گيجي، دردسر‌هاي بعدي است. در زمين به‌دليل وجود جاذبه، خون به نقاطي مانند پا طبق روال خاصي مي‌رسد اما در بي‌وزني فشار خون به نقاط بالايي بدن بيشتر مي‌شود، به همين دليل فضانوردان در روزهاي اوليه سفر دچار سردردهاي شديد و گيجي هستند و توان كاري خود را تا حدودي از دست مي‌دهند. اين فشار بيش از اندازه در بخش‌هاي فوقاني بدن همچنين بر سيستم بينايي انسان تاثير مي‌گذارد. كارشناسان فضانوردي چه در آمريكا و چه در روسيه به اين نتيجه رسيده‌اند كه عمليات حساس مثل اتصال ناو سايوز با ايستگاه‌هاي مداري يا راهپيمايي‌هاي فضايي را بايد در نخستين روز پرواز انجام نداد تا بدن كيهان‌نوردان با بي‌وزني بيشتر خو بگيرد، وگرنه امكان بروز اشتباه يا مشكل در انجام كار زياد خواهد بود.
تنبلي عضلات و ديگر مشكلات حاصل از بي‌وزني
دستگاه‌هاي حركتي، عضلات و اسكلت انسان به شرايط زميني عادت دارد. زندگي درازمدت در فضا، اين دستگاه‌ها را از وضعيت طبيعي خارج مي‌كند. به طور مثال عضلات فضانوردان بر اثر نبود فشار روي آنها بتدريج تنبل مي‌شود و طبيعي است كه پس از بازگشت به زمين نتوانند همانند قبل كار خود را انجام دهند. به طور مثال فضانوردان سايوزـ 9 كه تقريبا 18 شبانه‌روز در مدار زمين به سر بردند، در زمان بازگشت حتي توانايي حركت دادن يك كيلو بار با دستشان را نداشتند و آنان را با برانكار به داخل بالگرد گذاشتند و به بيمارستان بردند. سواستيانف و نيكلايف تنها چند هفته بعد از درمان توسط متخصصان توانستند راه بروند.
براي جلوگيري از اثرات منفي ناشي از بي‌وزني، امروزه در ايستگاه‌هاي فضايي از دستگاه‌هاي ورزشي مثل ميدان دوي دوار، دوچرخه‌هاي ثابت، فنرهاي تقويت عضلات دست و همچنين لباس‌هاي ويژه‌اي به اسم پنگوئن استفاده مي‌شود كه دست و پا را روي تنه جمع مي‌كند و فضانورد براي صاف شدن آنها بايد به عضلات فشار بياورد و به اين ترتيب نوعي ورزش در زمان پوشيدن اين لباس‌ها انجام مي‌شود.
از جمله مشكلات ديگري كه فضانوردان در ماموريت‌هاي مداري خود دارند، از بين رفتن كلسيم استخوان‌ها و پايين آمدن گلبول‌هاي قرمز خون است كه با استفاده از دارو و دستگاه‌هاي مختلف تا حدودي از عوارض اين پديده‌ها جلوگيري مي‌شود، اما روي هم رفته سفر به فضا، بويژه پروازهاي طولاني‌مدت اثرهايي بر فضانوردان مي‌گذارد كه بخشي از آنها مشخص شده و برخي ديگر نياز به زمان دارد؛ به همين دليل بتازگي سازمان فضايي روسيه با تشكيل يك گروه پزشكي ويژه تصميم گرفت پرونده پزشكي مفصلي براي هر يك از فضانوردان تشكيل دهد تا تمامي اطلاعات مربوط به سلامت آنها، از بدو تولد گرفته تا مراحل سفر به فضا و پس از آن تا پايان عمر در آن به ثبت برسد.
قهرمانان اقامت در فضا
سرگئی کریکالف
مجموع اقامت: 803 روز رکورد اقامت دائم: 312 روز
الكساندر كالري
مجموع اقامت: 769 روز رکورد اقامت دائم: 145 روز
سرگئي آوديف
مجموع اقامت: 747 روز رکورد اقامت دائم: 380 روز
والري پالياكف
مجموع اقامت: 676 روز رکورد اقامت دائم: 438 روز
سیروس برزو / جام‌جم