جام جم آنلاين: نظارت كيفي بر آثار تلويزيوني مسأله‌‌اي است كه همه فيلمنامه‌نويسان،كارگردانان و تهيه‌كنندگان تلويزيون با آن مواجه مي‌شوند، اما پس از گذشت چند سال كه بحث ناظر كيفي در تلويزيون ما رايج شده، هنوز تعريف درستي از اين حرفه وجود ندارد. مسلما يك ناظر كيفي بايد به فيلمنامه و مراحل توليد و پس از توليد آشنايي كامل داشته باشد تا بتواند به عنوان مشاور و همفكر در كنار گروه باشد.
در يك تعريف كلي، ناظر كيفي رابط ميان عوامل سازنده يك اثر و مدير گروه يا همان سفارش‌دهند‌ه كار است. پس اين رابط صرفا نبايد واسطه باشد، بلكه بايد به همه امور توليد آشنا باشد تا بتواند با هماهنگي گروه، اثري ديدني را به پخش برساند.
مسئوليت ناظران كيفي در هر شبكه با يكديگر تفاوت دارد. برخي شبكه‌ها بيشتر به محتوا و ساختار توجه مي‌كنند و بر مبناي اين معيار، ناظران كيفي را برمي‌گزينند و برخي ديگر به مسائلي از جمله پوشش و گريم بازيگران و فرم كار توجه بيشتري دارند و از ناظر كيفي مي‌خواهند بر اين موارد نظارت بيشتري داشته باشد.
ما در گزارشي كه مي‌خوانيد به دنبال تعريف جامع و كاربردي از ناظران كيفي هستيم. به همين دليل سراغ مدير گروه فيلم و سريال، ناظران كيفي و تهيه‌كنندگان رفتيم و با آنها صحبت كرديم تا بدانيم چگونه ناظران كيفي انتخاب مي‌شوند، چگونه عمل مي‌كنند، آيا در تلويزيون اساسنامه‌اي وجود دارد كه ناظران كيفي را وادار كند سليقه شخصي خود را به آثار تحميل نكنند. مسلما نمي‌توان اثري را بدون ناظر كيفي به حال خود رها كرد، اما از آن سو اختيار تامي كه به برخي ناظران كيفي داده مي‌شود براي آنان امپراتوري كوچكي به وجود مي‌آورد.
ناظران مختلف با درجات متفاوت
محمدرضا معصوم‌زادگان، مدير گروه فيلم و سريال شبكه تهران در تعريف ناظران كيفي ميگويد: ناظر كيفي، مشاور اثري است كه توليد مي‌شود. بنابراين نظارت به معناي انطباق يك اثر هنري با معيارها و استانداردهايي است كه سازمان صدا و سيما مشخص كرده است. همچنين نظارت، بيشتر بايد بر پيام و محتوا باشد تا اثر توليد شده مطابق با سياست‌هاي سازمان ساخته شود. از سوي ديگر ناظر كيفي بايد به معيارهاي زيباشناختي هم توجه كند.
وي مي‌افزايد: با توجه به اين تعاريف ، معاونت سيما ناظران كيفي را براي نظارت بر فيلم‌ها و سريال‌هاي تلويزيوني در نظر گرفته است.
مدير گروه فيلم و سريال شبكه تهران با ذكر اين نكته كه كار گروهي هميشه بهترين نتيجه را به همراه دارد، ادامه مي‌دهد: مسلما وقتي ناظر كيفي به عنوان مشاور كنار فيلمنامه‌نويس باشد، مي‌تواند به كيفيت محتوايي فيلمنامه كمك بيشتري كند. به عنوان مثال دكتر علي‌اكبر ولايتي وقتي به عنوان ناظر كيفي در كنار عوامل يك سريال فاخر قرار مي‌گيرد، نظرات او در بهترشدن فيلمنامه موثر است، ضمن اين‌كه ايرادهاي فيلمنامه هم كمتر خواهد شد.
معصوم‌زادگان با اشاره به اين نكته كه نظارت فقط قبل از توليد نيست، بلكه بعد از توليد هم ادامه پيدا مي‌كند، ميگويد: درجه ناظران كيفي متفاوت است و متناسب با توانمندي‌ها و تحصيلات‌شان براي آثار نمايشي انتخاب مي‌شوند. بنابراين بايد شأن و جايگاه اثري كه قرار است توليد شود هم در نظر گرفته مي‌شود و ناظران كيفي بنا به درجه اثر تقسيم‌بندي مي‌شوند.
وي يادآور مي‌شود: ناظران كيفي فقط براي آثار نمايشي در نظر گرفته نمي‌شوند و برخي برنامه‌هاي تركيبي به تناسب موضوع نياز به ناظران كيفي دارند.
معصوم‌زادگان مي‌افزايد: در مجموع مي‌توانم بگويم ناظران كيفي بازوي حمايتي و مشورتي گروه‌هاي سازنده آثار هنري هستند.
مدير گروه فيلم و سريال شبكه تهران در پاسخ به اين پرسش كه آيا ناظران كيفي در دستمزد عوامل و انتخاب آنها هم دخالت مي‌كنند يا نه، ميگويد: ناظران كيفي نمايندگان مديران گروه هستند. بنابراين اگر مشكلي در گروه پيش بيايد در ابتدا ناظر كيفي با مشاوره سعي مي‌كند مشكل را حل كند. علاوه بر آن در بحث دستمزدها هم مشاوره مي‌دهد، اما دخالت نمي‌كند. در انتخاب عوامل هم نظرات خودشان را به گروه منتقل مي‌كند تا بهترين‌ها انتخاب شوند.
وي درباره اين‌كه مديران گروه بر چه مبنايي ناظران كيفي را انتخاب مي‌كنند، ميگويد: تجربه در اين حرفه حرف اول را مي‌زند. مديران گروه بر اساس تجربه، توانمندي‌ها، سابقه و تحصيلات، ناظران كيفي را انتخاب مي‌كنند. همچنين در ارتباط با ناظر كيفي هم دستورالعمل مشخصي وجود دارد و اين‌طور نيست كه سليقه‌اي عمل كنند.
مدير گروه فيلم و سريال در پاسخ به اين سوال كه چرا با اين همه نظارت، گاهي هنگام پخش، يك اثر از سوي ناظران پخش دچار حذفيات مي‌شود، توضيح مي‌دهد: ممكن است مثلا سريالي دو سال قبل توليد شده باشد. مسلما در دو سال گذشته شرايط تغيير كرده است. بنابراين با توجه به شرايط اجتماعي و اقتصادي روز تغييراتي در زمان پخش اعمال مي‌شود. نبايد اين مساله را به حساب ضعف ناظر كيفي گذاشت، بلكه بايد به اين قضيه توجه كنيم كه اثر در چه سالي توليد شده است.
معصوم‌زادگان: به ناظر كيفي بايد مثل يار دوازدهم يك تيم فوتبال نگاه كرد كه هدفش ياري و كمك به گروه است. متاسفانه برخي مواقع تهيه‌كنندگان با استانداردها و سياست‌هاي سازمان صدا و سيما آشنا نيستند و صحبت ناظران كيفي برايشان خوشايند نيست
معصوم‌زادگان در پاسخ به اين پرسش كه برخي تهيه‌كنندگان گلايه دارند كه ناظران كيفي سليقه‌اي عمل مي‌كنند، ميگويد: بايد به ناظر كيفي مثل يار دوازدهم يك تيم فوتبال نگاه كرد كه هدفش ياري و كمك به گروه است. متاسفانه برخي مواقع تهيه‌كنندگان با استانداردها و سياست‌هاي سازمان صدا و سيما آشنا نيستند و صحبت ناظران كيفي برايشان خوشايند نيست. در حالي كه اين افراد تلاش مي‌كنند اثر بدون هيچ ايرادي پخش شود.
كمبود ناظر كيفي خوب
اسماعيل عفيفه كه تهيه‌كنندگي سريال‌هايي همچون در مسير زاينده‌رود، پس از باران، خانه‌اي در تاريكي و... را در كارنامه دارد، درباره تاثير ناظران كيفي در آثار نمايشي ميگويد: برخي از آنها مشاور و همفكر خوبي براي گروه هستند. با دقت فيلمنامه را مي‌خوانند و نظراتي در جهت بهبود اثر مي‌دهند، حتي در تدوين هم نظرات سازنده‌اي دارند.
وي با ذكر اين نكته كه تعداد ناظران كيفي خوب محدود است، ميگويد: اما برخي ناظران كيفي به كار اشراف ندارند و خيلي نمي‌توانند نظرات سازنده‌اي بدهند.
وي در پاسخ به اين سوال كه حضور ناظران كيفي كه توانمندي‌شان كم است تا چه ميزان به آثار نمايشي لطمه مي‌زند، ميگويد: اين مساله به گروه سازنده هم بستگي دارد و اين‌كه تا چه ميزان ناظر كيفي را به عنوان مشاور گروه قبول مي‌كنند. علاوه بر آن وقتي كارگردان و نويسنده خوبي براي كار انتخاب شود هماهنگي با ناظر كيفي بهتر صورت مي‌گيرد.
عفيفه در پاسخ به اين سوال كه ناظران كيفي تا چه ميزان سليقه‌اي عمل مي‌كنند، ميگويد: ضوابط كلي در زمينه توليد مشخص است و خود سازندگان هم آنها را رعايت مي‌كنند، اما ضوابط در جزئيات خيلي مشخص نيست كه ناظر كيفي بهتر مي‌تواند آنها را توضيح دهد.
پرهيز از كليشه
سيدمجيد موسويان، ناظر كيفي اكثر سريال‌هاي طنز همچون بزنگاه، ترش و شيرين، متهم گريخت، خانه به دوش، زن بابا، زيرزمين، پس از سال‌ها، راه شب و گاوصندوق، دزد و پليس، اوسنه پادشاهي و وضعيت سفيد بوده است. موسويان درباره اين‌كه آيا ناظران كيفي بر اساس دستورالعمل مشخص بر آثار نمايشي نظارت مي‌كنند، ميگويد: خير، ما دستورالعمل مشخصي نداريم كه بر آن اساس فعاليت كنيم. به نظر من ناظران كيفي بر اساس تجربيات و شناختي كه از رسانه دارند انتخاب مي‌شوند و كار خود را انجام مي‌دهند.
وي ادامه مي‌دهد: شبكه بر اساس اعتمادي كه به ناظران كيفي دارد به آنها كار مي‌دهد. البته اين اعتماد حساب شده است و اين‌طور نيست كه هر كس به عنوان ناظر كيفي انتخاب شود. ناظر كيفي از ابتداي شكل‌گيري ايده يك اثر تا پايان توليد در كنار گروه قرار دارد. مديران گروه، ناظران كيفي آثار نمايشي را بر اساس تجربيات و روحياتي كه از آنها سراغ دارند، انتخاب مي‌كنند.
موسويان با ذكر اين نكته كه در نظارت بايد به محتوا و ساختار در كنار هم توجه شود، ميگويد: خودم نيز در آثاري كه نظارت آنها را به عهده مي‌گيرم، سعي مي‌كنم به اين موارد توجه كنم. در بحث محتوا، نو بودن قصه، تعليق، اوج و فرود داستان، شخصيت پردازي، كشش دراماتيك و... اهميت دارد. در بحث فرم و ساختار هم بايد قصه در ساختاري روايت شود كه براي بيننده قابل باور باشد.
موسويان درباره اين‌كه آيا ناظر كيفي بايد به مقوله‌هايي مانند كارگرداني، نويسندگي، فني و... آشنا باشد، ميگويد: ناظران كيفي نسبت به كارشان بايد احاطه داشته باشند، مثلا خود من كارگرداني، نويسندگي، تصويربرداري، نورپردازي و طراحي صحنه و لباس را در آثار مختلف تجربه كرده‌ام. ناظر كيفي اگر به كارش مسلط نباشد، نمي‌تواند اعتماد گروه را جلب كند. وي درباره اين‌كه چرا براي ناظران كيفي يك دستورالعمل مشخص وجود ندارد، ميگويد: به نظرم اين حسن است، نه ضعف. اگر قرار باشد تمام آثار بر اساس يك دستورالعمل از پيش تعيين‌شده ارزيابي شوند همه كارها شبيه هم مي‌شود.
نظارت بر فيلمنامه
رضا جودي كه تهيه‌كنندگي سريال‌هايي مانند روياي گنجشك‌ها، دوران سركشي، صاحبدلان و... را در كارنامه دارد، در ارتباط با نقش ناظران كيفي در آثار تلويزيوني ميگويد: معتقدم حضور ناظران كيفي در زمان نگارش فيلمنامه ضروري است، چون طبق سياست‌هاي سازمان صدا و سيما نگارش اثر را هدايت و نكات لازم را به گروه گوشزد مي‌كند، اما در مرحله اجرا وظيفه تهيه‌كننده است كه بر كار نظارت داشته باشد.وي مي‌افزايد: وقتي تهيه‌كننده‌اي سال‌ها كار كرده و با تمام موارد آشنايي دارد، بايد به او اعتماد كرد، بنابراين در مرحله اجرا بايد كار را به تهيه‌كننده سپرد.
مشاوره، نه دخالت
فاطمه سعيدي، ناظر كيفي سريال‌هاي مثل يك كابوس، سراب، بازگشت، راستش را بگو و... بوده است.
وي درباره وظايف ناظران كيفي و اين‌كه تا چه ميزان مي‌توانند در كار عوامل سازنده دخالت كنند، ميگويد: ناظر كيفي از شروع توليد يك اثر تا زماني كه كار روي آنتن برود، همراه گروه است و با توجه به چارچوب سازمان صدا و سيما، اخلاق، عرف، دين و... بر يك اثر نظارت مي‌كند. سعيدي تاكيد مي‌كند: كار ناظران مشاوره است، نه دخالت.
وي درباره اين‌كه ناظران كيفي سليقه‌اي عمل مي‌كنند يا تخصصي ميگويد: اگر منظورتان اين است كه براي اين حرفه رشته دانشگاهي وجود دارد، بايد بگويم نه. ما چنين رشته‌اي نداريم، اما حرفه بسيار حساسي است و ناظران كيفي بر اساس تجربيات‌شان در سازمان فعاليت مي‌كنند. ضمن اين‌كه اصول هفتادگانه‌اي در ارتباط با نظارت كيفي در معاونت سيما وجود دارد كه بايد در آثار نمايشي لحاظ شود. به عنوان مثال در يك اثر نمايشي نبايد اختلافات زن و شوهر خيلي پررنگ باشد.
وي در خاتمه مي‌افزايد: در مجموع ناظران كيفي تلاش مي‌كنند تا انتهاي كار همراه خوبي براي گروه باشند و مشاوره‌هاي لازم را مي‌دهند، بنابراين حضور آنها در آثار توليد شده ضروري است.
فاطمه عودباشي / گروه راديو و تلويزيون