بررسی سند برای كشف روايات جعلی كفايت نمیكند/ نيازمند بررسی ادبی و متنی هستيم
در نيمه دوم قرن سوم هجری بسياری از اقوال معروف به صورت روايت درآمده و اسنادی برای آنها جعل شده است؛ در اين صورت صرف بررسیهای سندی كفايت نمیكند و نمیتواند ما را به نتيجه مطلوب برساند و برای رسيدن به روايتهای متقنتر نيازمند بررسیهای ادبی و متنی هستيم.
محمدكاظم شاكر، استاد علوم قرآن و حديث دانشگاه قم، در گفتوگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، تفاسير اثری را بر دو قسم دانست و اظهار كرد: در برخی از تفاسيری كه معروف به تفاسير اثریاند، فقط به ذكر روايات اكتفا میشود و هيچ توضيحی ذيل روايات داده نمیآيد و حتی گزينشی نيز ميان روايات صورت نمیگيرد، اما قسم ديگر، در واقع تفاسير اثری اجتهادیاند و در اين نوع تفاسير، اجتهاد مفسر در مقام گزينش و تبيين روايات در تفسير نقش دارد.
شاكر با اشاره به اين كه روند سنت تفسيری از قرن پنجم به بعد به سوی تفسير اجتهادی گرايش پيدا كرده است، علت اين امر را مواجهه فرهنگ اسلامی با ساير فرهنگها دانست و گفت: در حال حاضر نيز به منظور درك و دريافت پاسخ قرآن به مسائل جديد و براساس مبانی ارائه شده در قرآن، بايد دست به اجتهاد زده و به تبيين اين مسائل در چارچوب مبانی قرآن دست يابيم و در واقع بايد به اين امر توجه داشت كه تبيين مسائل جديد با قرآن از طريق تفسير اجتهادی ميسر میشود.
در حالی كه براساس اسناد تاريخی، ابن عباس در زمان رحلت پيامبر گرامی اسلام(ص) بين 10 تا 15 سال داشته است، هزاران روايت تفسيری از او نقل شده و جالب توجه اين است كه اگر ميان روايات تفسيری ذيل هر آيه، دو يا سه يا چهار قول متعارض و متضاد وجود داشته باشد برای همه اين اقوال روايتی از ابن عباس میتوانيد پيدا كنيد
وی در ادامه به آسيبشناسی تفاسير مأثور پرداخت و گفت: آسيب اصلی در زمينه تفسير مأثور به جعل روايات بازمیگردد كه جزء مسلمات حديثشناسی است و در اين زمينه میتوان به دو مورد بسيار برجسته اشاره كرد.
شاكر درباره يكی از اين دو مورد گفت: در زمان خلافت عباسيان، خاندان عباسی، ابن عباس را به عنوان نماد وجاهت خود مطرح و به آن افتخار میكردند. وجاهت ابن عباس كه در اين دوره تأكيدی فراوان بر آن میشد و اجماعی كه بر او وجود داشت، زمينهای شد برای اين كه عدهای به منظور توجيه آراء و نظرات تفسيری خود به جعل سند پرداخته و سخنانی را در قالب روايات ابن عباس از او نقل كنند.
وی با بيان اين كه در حال حاضر ما در تفسير با يك شخصيت اسطورهای از ابن عباس روبروييم، گفت: در حالی كه براساس اسناد تاريخی، ابن عباس در زمان رحلت پيامبر گرامی اسلام(ص) بين 10 تا 15 سال داشته است، هزاران روايت تفسيری از او نقل شده و جالب توجه اين است كه اگر ميان روايات تفسيری ذيل هر آيه، دو يا سه يا چهار قول متعارض و متضاد وجود داشته باشد، برای همه اين اقوال روايتی از ابن عباس میتوانيد پيدا كنيد.
شاكر دومين مورد عمده در زمينه جعل روايات را اسرائيليات دانست و گفت: همچنانكه میدانيم، اسرائيليات، رواياتی هستند كه تحت تأثير عهد عتيق و تلمود و همچنين كتب آپوكريفای يهوديان ساخته شده و به عنوان روايات منقول از پيامبر اسلام(ص) در بين روايان احاديث رواج داده شده است.
وی با بيان اين كه در تفاسير روايی اينها عمدهترين موانع پيش روی مفسر هستند، اظهار كرد: اين موارد در صورتی كه احتمال جعلی بودن خود اسناد جدی باشد، ما را با دشواری بيشتری مواجه میكنند و اين قول قابل توجهی است كه در نيمه دوم قرن سوم هجری بسياری از اقوال معروف به صورت روايت درآمده و اسنادی برای آنها جعل شده است. در اين صورت صرف بررسیهای سندی كفايت نمیكند و نمیتواند ما را به نتيجه مطلوب برساند و برای رسيدن به روايتهای متقنتر نيازمند بررسیهای ادبی و متنی هستيم.
شاكر در پايان خاطرنشان كرد: برخی ديگر از آسيبهايی كه متوجه تفسير مأثور است، دخيل نكردن شرايط و اقتضائات زمان نزول آيات قرآن است. برای دور ماندن از اين آفت كه ممكن است، مفسران اجتهادی را نيز درگير خود كند، بايد به اين نكته توجه داشت كه نبايد قرآن را با منحصر كردن معانی آن در بعضی از مصاديق خاص كه در روايات تفسيری مخصوصاً شيعه بيان شده است، دچار آسيب كرد. اين موردی است كه مرحوم علامه طباطبايی بسيار بر آن تأكيد كردهاند و از باب بحث جری و تطبيق يا جری و انطباق اين مسئله را مطرح كردند.