محمدعلی آذرشب بررسی كرد:
جايگاه ويژه و مرجعيت علمی و دينی امام صادق(ع) در انديشه «شهرستانی»
شهرستانی از علمای برجسته اهل سنت، در جای‌جای تفسير خود با عنوان «مفاتيح الاسرار مصابيح‌ الابرار»، در مباحث مختلف قرآنی، با استناد به روايات امام صادق(ع) ديدگاه‌های ايشان را پذيرفته و امام(ع) از جايگاه وِيژه و مرجعيت علمی و دينی خاصی در انديشه او برخوردار است.

محمدعلی آذرشب، مشاور وزير فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور بين‌الملل در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، به بيان سخنانی درباره شخصيت امام صادق(ع) از ديدگاه علمای اهل سنت و مشخصاً «شهرستانی»، از علمای اشعری شافعی مذهب، متوفای سال 548 هجری، صاحب كتاب معروف الملل و النحل و از استادان بنام نظاميه نيشابور و نظاميه بغداد پرداخت.

وی در بخشی از سخنان خود اظهار كرد: شهرستانی علاوه بر كتاب معروف الملل و النحل، اثر معروفی در فلسفه با نام «نهاية‌الاقدام» دارد. اما اثر مهم ديگری كه اكنون مد نظر من است، تفسيری به نام «مفاتيح الاسرار و مصابيح الابرار» است كه وی آن را در سال‌های آخر عمر خود به رشته تحرير درآورده است، ولی عمر او كفاف نكرده و اين تفسير را تنها تا آخر سوره بقره نگاشته است.

اگر ما نگاهی به آثار تفسيری بر جای مانده متعلق به نيمه دوم قرن پنجم و نيمه نخست قرن ششم، يعنی سال‌های بين 450 و 550 هجری بيفكنيم، مشاهده می‌كنيم كه اغلب علمای آن عصر، علی‌الخصوص علمای ايران (و به ويژه خراسان)، در تفسير خود بسيار تحت تأثير امام صادق(ع) قرار گرفته‌اند

مدرس زبان و ادبيات عربی دانشگاه تهران تصريح كرد: تنها نسخه منحصربه‌فرد اين تفسير نفيس در كل دنيا در كتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. شهرستانی در سال‌های آخر عمر خود اين تفسير را نگاشت و تقريباً كل اطلاعات تفسيری خود را در تفسير سوره‌های حمد و بقره ارائه داد و علاوه بر آن يك مقدمه بسيار مهمی در علوم قرآن به اين كتاب افزود.

روايات امام صادق(ع) در مفاتيح‌الاسرار

وی در ادامه سخنان خود در باره بازتاب روايات امام صادق(ع) در اثر تفسير شهرستانی گفت: شهرستانی بعد از هر آيه و يا چند آيه نكته هايی را در ذيل عنوانی به نام «اسرار» ذكر می‌كند و همان‌گونه كه در مقدمه و جای‌جای اين تفسير بيان می‌كند كه اين اسرار از آن وی نيست و از علوم آل محمد(ص) است؛ اين كه شهرستانی اين اسرار را از كجا گرفته باشد، دقيقاً مشخص نيست، اما با كمی تأمل در اين اسرار متوجه می‌شويم كه بسياری از مطالب آن مشابه روايات موجود در تفاسير علمای شيعه (و به ويژه تفسير عياشی) از امام صادق(ع) است.

آذرشب عنوان كرد: از جمله مواردی كه شهرستانی از امام صادق(ع) روايت ذكر می‌كند، آن است كه در جايی می‌گويد: «آل محمد(ص) ابواب الله و سبيله و الدعاة الى الجنة و القادة اليها و الادلاء عليها الى يوم القيمة» و اين گفته به خوبی نشانگر آن است كه شهرستانی به مرجعيت علمی و دينی امام صادق(ع) معتقد است. شهرستانی با ذكر اين روايت در ذيل آيه شريفه «وَأْتُواْ الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا» (بقره/189) تأكيد می‌كند كه بيوت علم، همان ائمه اهل بيت(ع) هستند.

مشاور وزير فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور بين‌الملل اضافه كرد: وی در جای ديگر و در ذيل تفسير آيه شريفه «وَأَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِكُمْ» (بقره/40) نيز روايتی از امام صادق(ع) از اصول كافی نقل كرده و می‌گويد: مراد از عهد در «اوفوا بعهدی» ولايت اميرالمؤمنين(ع) و مراد از عهد دوم در عبارت «أوف بعهدكم» بهشت و جنت است.

شهرستانی و امامت امام صادق(ع)

وی خاطرنشان كرد: در اينجا به عنوان مقدمه لازم به ذكر است كه شهرستانی بين امامت و خلافت جدايی قائل است؛ يعنی امامت رهبری دينی و معنوی جامعه است و خلافت مربوط به رهبری سياسی و دنيوی است. وی در ملل و نحل می‌گويد: امام صادق(ع) در مدينه منوره نشسته بود و بر پيروان خود اسرار علوم را تعليم می‌داد و پس از آن تصريح می‌كند كه امام(ع) هيچ‌گاه به دنبال خلافت و رهبری سياسی جامعه نبوده است.

آذرشب افزود: شهرستانی در ادامه اين مطلب و در ذكر دليل به دست نداشتن خلافت سياسی از سوی امام(ع) می‌گويد: «و من غرق فی بحر المعرفة لم يطمع فی شطّ؛ كسی كه غرق دريای معرفت است، در رودخانه طمع نمی‌كند». البته مراد شهرستانی از اين كلام آن است كه گرچه ديگران امامت و خلافت سياسی را به دست گرفته بودند، اما امامت جامعه از منظر دينی به دست امام صادق(ع) بوده است.

«نحن اهل الذكر»

مؤلف «نقش نجف در تمدن اسلامی» اظهار كرد: نكته ديگری كه در كتاب تفسير «مفاتيح الاسرار و مصابيح الابرار» شهرستانی به چشم می‌خورد آن است كه وی با نقل روايتی می‌گويد: از امام صادق(ع) سؤال شد كه مراد از «اهل الذكر» در قرآن (انبياء/7؛ نحل/43) چه كسانی هستند؟ و امام(ع) پاسخ داد: «نحن اهل الذكر». مجلسی اين روايت را در بحارالانوار در باب «فی انهم(ع) اهل الذكر» از شهرستانی نقل كرده و عنوان می‌كند كه شهرستانی با آنكه از اهل تسنن است، اما مراد از «اهل الذكر» را ائمه اهل بيت(ع) می‌داند.

شهرستانی و روايت امام صادق(ع) در ترتيب نزول قرآن

وی تصريح كرد: همچنين مطلب ديگری كه شهرت فوق‌العاده‌ای يافته، درباره نظر شهرستانی درباره ترتيب سور قرآن است. قرآنی كه اكنون در دست ماست، سوره‌های آن بر اساس ترتيب نزول نيست؛ اما روايات چندی در تشيع و تسنن در باب ترتيب نزول آيات قرآن ذكر شده است. شهرستانی در اين زمينه يك روايت منحصر به فرد از امام صادق(ع) نقل می‌كند و روايت امام صادق(ع) در زمينه ترتيب نزول قرآن را تنها ايشان ذكر كرده است.

آذرشب بيان كرد: شهرستانی به دلايل مختلف نشان می‌دهد كه اين روايتی كه از امام صادق(ع) نقل كرده، نزديك‌ترين روايات به حقيقت بوده و بر اساس دلايل و قراين اين صحيح‌ترين روايت است. ابوعبدالله زنجانی از علمای بزرگ كتابی به نام تاريخ قرآن دارد كه در آن بر اين روايت امام صادق(ع) تكيه كرده و با ذكر دلايل اين روايت را صحيح‌ترين روايت در ترتيب نزول می‌داند. همچنين اين روايت امام صادق(ع) در باب ترتيب نزول قرآن مورد توجه و بررسی بسياری از خاورشناسان نيز قرار گرفته است.

«ربيع‌القرآن» و «تشخيص خاص»

مدرس زبان و ادبيات عربی دانشگاه تهران با بيان اين‌كه شهرستانی روايات متعددی از امام صادق(ع) در لعن، طرد و تكذيب غلات نقل كرده است، افزود: وی برای بيان مطالب متعدد علوم قرآنی، مانند اولين آيه‌ای كه از قرآن نازل شده، آخرين آيه‌ای كه از قرآن نازل شده و چيستی مفاهيمی «ربيع‌القرآن» و نيز مبحث «تشخيص خاص» به روايات امام صادق(ع) استناد می‌كند.

وی با اشاره به اين‌كه به طور كلی بايد گفت كه امام صادق(ع) از جايگاه ويژه‌ای در انديشه‌شهرستانی برخوردار است، ادامه داد: اگر ما نگاهی به آثار تفسيری بر جای مانده متعلق به نيمه دوم قرن پنجم و نيمه نخست قرن ششم، يعنی سال‌های بين 450 و 550 هجری بيفكنيم، مشاهده می‌كنيم كه اغلب علمای آن عصر، علی‌الخصوص علمای ايران (و به ويژه خراسان)، در تفسير خود بسيار تحت تأثير امام صادق(ع) قرار گرفته‌اند.