استاد علوم قرآن و حديث دانشگاه قم تأكيد كرد: با تعميم تعريف تفسير اثری، می‌توانيم مجموعه سيره و سنت پيامبر(ص) و شرايط نزول قرآن را در كنار بيانات ايشان به عنوان تفسير قرآن به حساب آوريم.

محمدكاظم شاكر، استاد علوم قرآن و حديث دانشگاه قم، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، با بيان اين كه جايگاه تفسير روايی به بيان خود قرآن كريم برمی‌گردد، اظهار كرد: تقريباً همه مفسران در مورد آيه «وَأَنزَلْنَا إِلَیْكَ الذِّكْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ ...؛ قرآن را به سوى تو فرود آورديم تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است، توضيح دهى» (نحل/ 44). اتفاق نظر دارند كه اين آيه بيانگر اين مطلب است كه پيامبر گرامی اسلام(ص) خود، مفسر قرآن و مبين آن هستند.

شاكر با اشاره به رسالت پيامبر(ص) در بيان و تبيين قرآن گفت: پيامبر(ص) تنها موظف به تلاوت قرآن و آوردن متن آن كه اصطلاحاً به آن بيان قرآن گفته می‌شود، نيست، بلكه علاوه بر آوردن متن، ايشان موظف به تبيين قرآن نيز هستند و اين امر نشانگر اين است كه قرآن بدون روايات تفسيری كامل نيست.

نويسنده كتاب «قانون تفسير» افزود: نقش تفسير روايی و احاديث تفسيری تكميل مباحث قرآن است كه با تفصيل موارد مجمل، تقييد يا تخصيص مطلقات، تبيين مقاصد و دلايل، توضيح برخی موارد مبهم و ... به عنوان يكی از اجزای رسالت پيامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه طاهرين(ع)، از سوی ايشان به انجام رسيده است. بنابراين به عقيده ما روايات و تفاسير ارائه شده از سوی ايشان بايد به جهت تكميل قرآن اخذ شوند و نپذيرفتن آن‌ها در كنار قرآن موجب نقص در دين است.

شاكر با ارائه مثالی گفت: در رابطه با آيات مربوط به حكم سرقت شرايطی برای اجرای حد سرقت بيان شده است كه اين شرايط و قيدها در خود آيات قرآن به صراحت نيامده است، بلكه برگرفته از روايات تفسيری هستند كه از پيامبر اكرم(ص) يا ائمه اطهار(ع) نقل شده‌اند كه البته آن چه از ائمه(ع) نقل شده، به بيان خود ايشان، در نهايت منقول از پيامبر گرامی اسلام(ص) است.

پيامبر(ص) فقط آورنده قرآن نيست و تنها چيزی كه از جانب خداوند آمده است قرآن نيست بلكه خود پيامبر اكرم(ص) نيز از جانب خدا آمده است. همچنين ايشان نه فقط قرآن را از جانب خدا با خود آورده بلكه به تعبير خود ايشان مِثل آن را نيز به همراه آن آورده است

اين استاد دانشگاه قم مفهوم بودن معنای قرآن را مبحثی متفاوت از عدم استقلال قرآن دانست و خاطرنشان كرد: مقصود از استقلال قرآن اين است كه تنها آن چه را كه قرآن گفته است، داخل در اسلام بدانيم و به نوعی برای قرآن استقلال قائل شده و برای آنچه خارج از قرآن بيان شده، حجيتی قائل نشويم. اين موضعی نادرست است، چرا كه در بيان خود شريعت و براساس سيره پيامبر(ص) چنين استقلالی برای قرآن فرض نشده است.

شاكر در توضيح اين مطلب گفت: ما پيغمبر(ص) را رسول خدا می‌دانيم و بنا بر بيان قرآن كه می‌فرمايد: «وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَى؛ او از سر هوس سخن نمی گويد. اين سخن به جز وحیى كه وحى می شود، نيست» (نجم/ 3و4) معتقديم كه آن چه ايشان فرموده، وحی الهی است. همچنين براساس روايات اهل سنت و كتب حديثی شيعه، پيامبر اكرم(ص) در حديث معروفی فرمودند: «إنی أوتيت الكتاب و مثله معه؛ قرآن به من داده شده و مثل قرآن نيز با آن هست».

نويسنده مقاله «مدل‌های چند معنايی در تفسير قرآن و كتاب مقدس» ادامه داد: در واقع پيامبر(ص) فقط آورنده قرآن نيستند و تنها چيزی كه از جانب خداوند آمده، قرآن نيست، بلكه خود پيامبر اكرم(ص) نيز از جانب خدا آمده است. همچنين ايشان نه فقط قرآن را از جانب خدا با خود آورده اند، بلكه به تعبير خود ايشان مِثل آن را نيز به همراه آن آورده است. اين «مِثل قرآن» همان سنت است كه در تمثيل می‌توان آن را همراه با قرآن، همچون دو لنگه يك درب تصور كرد كه در كنار هم مكمل هم و تشكيل‌دهنده دين هستند.

وی با بيان اين كه مشابه اين امر در ديگر اديان ابراهيمی نيز وجود دارد، اضافه كرد: برای مثال در شريعت حضرت موسی(ع) اعتقاد و التزام به تورات شفاهی در كنار اعتقاد به تورات مكتوب، جزء مسلمات آيين يهود است كه در قالب آن بسياری از احكام شرعی كه كليات آن‌ها در تورات مورد اشاره قرار گرفته، توضيح و تشريح شده و شرايط، قيود و استثنائات بيان شده توسط حضرت موسی(ع) گردآورده شده است كه البته در سنت يهودی برخی از مباحث به درستی حفظ شده و ممكن است اين سنت بخشی را نيز به درستی حفظ نكرده باشد.

اين محقق و پژوهشگر با بيان اين كه علاوه بر روايات، عمل و سنت پيامبر اكرم(ص) نيز مفسر قرآنند، اظهار كرد: ضروری نيست كه برخی از تخصيص‌ها و تقييدها در بيان پيامبر گرامی اسلام(ص) آمده باشد، چرا كه مخاطبان ايشان به واسطه حضور پيامبر(ص) و هم‌عصری درك و دريافتی حضوری از سنت ايشان داشته‌اند. بنابراين سنت ايشان و سيره عملی‌شان كه به نوعی در سنت اسلامی جذب و دريافت شده و حتی خود در نظر گرفتن اوضاع و شرايط نزول قرآن می‌تواند مبين آيات قرآن باشد و معنا و مقصود و حدود آيات را برای ما مشخص كند.

وی افزود: بنابراين و با توجه به اين كه نمی‌توانيم قرآن را جدای از اوضاع و شرايط نزول آن تفسير كنيم، با تعميم تعريف تفسير اثری، می‌توانيم مجموعه سيره و سنت پيامبر(ص)، شرايط نزول قرآن، لغات و زبان قرآن در زمانی كه قرآن نازل شده است را در كنار بيانات پيامبر(ص) به عنوان مفسر قرآن به حساب آوريم.

شاكر عطف به زمينه‌ها را در مباحث معرفتی قرآن نيز جاری دانست و خاطرنشان كرد: در اين مباحث بايد متوجه بود كه مخاطب سخن كيست و اشاره مباحث به چه ديدگاه يا مكتب معرفتی است. برای مثال ممكن است آياتی از قرآن به انديشه‌ای خاص از يهوديان و يا مسيحيان اشاره داشته باشد كه در اين صورت به يك شكل معنا می‌شود و در صورتی كه آن را در خلأ و بدون ارجاع به فلان انديشه مسيحيت و يا يهوديت فرض كنيم و در نظر آوريم، ممكن است اساساً معنايی ديگر از آن آيات دريافت كنيم.