جام جم آنلاين: مطرحشدن موضوع ژئوپاركها در سال 2000 ميلادي از سوي بخش علوم زمين يونسكو، آغازگر جنبشي ميان كشورهاي گوناگون براي اهميتدادن به ميراث زمينشناختيشان بود. اگرچه اين حركت در اروپا چندسالي زودتر آغاز شده بود، اما پيشنهاد مستقيم يونسكو به سازمانهاي زمينشناسي كشورها جهت شناسايي و معرفي نقاط داراي ارزش زمينشناختي بيهمتا، اين حركت را در ديگر كشورها نيز آغاز كرد.
به گفته عليرضا امري كاظمي، مجري طرح ژئوتوريسم، سازمان زمينشناسي و اكتشافات معدني كشور از نخستين سازمانهاي زمينشناسي در جهان بود كه برنامه بررسي پديدههاي زمينشناختي كشور را بلافاصله پس از فراخوان يونسكو آغاز كرده است.
مجموعهاي از پديدههاي ارزشمند
براي آشنايي با مفاهيم ميراث زمينشناختي ابتدا بايد به واحد اوليه و پايه اين موضوع يعني ژئوسايت پرداخت. ژئوسايت، مكاني داراي يك پديده يا عارضه كمياب و ارزشمند زمينشناختي است كه ارزش برجسته علمي يا زيباييشناختي داشته و ضمن دارابودن ابزار تفسيري مناسب براي بازديدكنندگان، شرايط بازديد همگاني را نيز داشته باشد. به اعتقاد امري كاظمي، ايران از معدود كشورهايي است كه به واسطه موقعيت زمينشناسي و جغرافيايي، نمايانگر تنوع و گوناگوني بسيار بالايي در پديدهها و عوارض زمينشناختي است. در واقع، ايران كشوري با گوناگوني زمينشناسي كمنظير است. شايد بتوان گفت از تمام گونه پديدههاي زمينشناختي جهان، كم و بيش نمونهاي در ايران به چشم ميخورد.
امري كاظمي ميافزايد: اين ژئوسايتها نقاط هدفگونهاي از گردشگري طبيعتگرا يعني زمين گردشگري هستند. زمينگردشگري را پژوهشگران مختلف به شكلهاي گوناگون تعريف كردهاند، اما به طور كلي ميتوان گفت زمينگردشگري گونهاي از گردشگري آگاهانه و مسئولانه در طبيعت با هدف تماشا و شناخت پديدهها و فرآيندهاي زمينشناختي و آموختن نحوه شكلگيري و سير تكامل آنهاست. به اين ترتيب، زمينگردشگري هم گونهاي از گردشگري طبيعتگرا و هم گردشگري مسئولانه است و از آن روي كه اينگونه گردشگري نگرش علمي ـ فرهنگي دارد، گردشگري هدفمند و آگاهانه نيز به شمار ميرود.
در اين ميان، ژئوپارك واژهاي است كه توسط يونسكو ابداع شد. صرفنظر از تعريف رسمي يونسكو كه مشخص و قابل دسترس است، ژئوپارك محدودهاي است كه ويژگي اصلي آن وجود ژئوسايتهاي پراهميت، طبيعت و محيطزيست غني، ويژگيهاي فرهنگي جذاب و از همه مهمتر، مشاركت و حضور فعال جامعه محلي در برنامههاي توسعه، حفاظت و پايداري است. نكته جالب اين است كه برخلاف انواع مناطق حفاظتشده طبيعي، ژئوپاركها نهتنها ورود و حضور بازديدكنندگان را محدود نميكنند، بلكه براي حضور مردم طراحي شدهاند. در ژئوپاركها گردشگران براي بازديد از ژئوسايتها و سايتهاي طبيعي و فرهنگي حضور دارند و اين حضور موجب رونق اقتصادي پايدار جوامع محلي خواهد شد. شرط مهم موفقيت يك ژئوپارك، وجود برنامه و راهبردهاي مناسب و دقيق در مديريت ژئوپارك است؛ راهبردهايي براي حفاظت، بهرهبرداري صحيح، توانمندسازي جامعه محلي و توسعه پايدار ژئوپارك.
چالشهاي پيش روي زمينبوستانهاي كشور
اولين بار با پيشنهادي كه سازمان زمينشناسي و اكتشافات معدني كشور از طريق وزارت صنايع و معادن وقت (سال 1388) به كميسيون امور زيربنايي محيطزيست و صنعت هيات دولت ارسال كرد، بحث ميراث زمينشناختي عملا در سطح اول اجرايي كشور مطرح شد.
نكته: ايراد در درك مفاهيم اصلي و فلسفه تشكيل ژئوپارك ها،قشم ـ تنها ژئوپارك ايران ـ را با اخطار و كارت زرد بازرسان شبكه جهاني روبهرو ساخت و آن را در آستانه دريافت كارت قرمز و اخراج از شبكه قرار داد
نمايندگان سازمان زمينشناسي و اكتشافات معدني كشور در چندين نشست تخصصي كه در اين كميسيون برگزار شد، به توضيح و توجيه موضوع پرداختند و چالشهايي را با نمايندگان سازمانهاي ميراث فرهنگي، صنايعدستي و گردشگري، سازمان حفاظت محيط زيست، سازمان جنگلها و مراتع و نمايندگان ديگر سازمانها و وزارتخانهها پشتسر گذاشتند تا در نهايت، اوايل سال 1390 آييننامه مورد نظر به تصويب كميسيون و سپس دفتر دولت رسيد. براساس اين آييننامه، سازمان زمينشناسي موظف به شناسايي و بررسي مناطق مستعد براي معرفي ژئوپارك در سراسر كشور شد تا با همكاري ديگر سازمانها به تنظيم آييننامهاي براي بهرهبرداري و حفاظت از اين مناطق بپردازد.به اين ترتيب، ايران در شمار معدود كشورهايي قرار گرفت كه موضوع ميراث زمينشناختي و ژئوپاركها را در سطح اول دولت مورد توجه قرار دادهاند. همچنين با تصويب اين آييننامه، موضوع بررسيهاي مربوط به ميراث زمينشناختي كشور داراي تمركز و محوريت مشخص (سازمان زمينشناسي) شد.
اگرچه ايران در بيشتر موارد مربوط به ميراث زمينشناختي از كشورهاي پيشگام در جهان بوده است و پيش از بسياري از كشورهاي مترقي بررسيهاي مربوط را آغاز كرده بود، اما متاسفانه با وجود توانمنديهاي بسيار در زمينه پديدهها و عوارض زمينشناختي و طبيعت كمنظير، تنها يك ژئوپارك كشور در فهرست جهاني جاي دارد كه جاي سوال دارد.
چراكه براي مثال، كشور ژاپن كه تا سال 2008 هيچگونه ژئوپارك ثبتشدهاي در فهرست جهاني نداشت، اكنون چهار ژئوپارك در شبكه جهاني دارد. اين در حالي است كه گوناگوني زمينشناختي و گستردگي كشور ايران با ژاپن قابل مقايسه نيست و ايران در حال حاضر تنها يك ژئوپارك جهاني دارد. ايراد ديگر، ضعف در درك مفاهيم اصلي و فلسفه تشكيل ژئوپارك و عملنكردن به آن است. اين ايراد، قشم ـ تنها ژئوپارك ايران ـ را با اخطار و كارت زرد بازرسان شبكه جهاني روبهرو ساخت و آن را در آستانه دريافت كارت قرمز و اخراج از شبكه قرار داد. همين ايراد، موجب عدمتائيد دومين پرونده پيشنهادي ايران (منطقه ارس) از طرف ارزيابان شبكه جهاني شد. به اعتقاد كارشناسان به طور كلي دلايل اين ناكاميها و عدم پيشرفت را ميتوان در موارد متعددي دانست.
بررسيهاي ميراث زمينشناختي در ايران هرچند تاكنون به صورت عمده توسط سازمان انجام شده، اما معدود افراد، سازمانها و مراكزي هم بودهاند كه كارهايي گاه ارزشمند را به صورت مستقل و پراكنده انجام دادهاند. با توجه به تكليف قانوني محولشده به سازمان زمينشناسي، انتظار ميرود اين بررسيها از اين پس در چارچوبي يكسان، مدون و استاندارد انجام شوند تا نهتنها راهها به خطا نروند، بلكه از دوبارهكاريها و هدررفتن وقت افراد و منابع مالي جلوگيري شود. ازجمله اين راهكارها ميتوان به توجه و گسترش آموزش عالي، همكاري و همگرايي مراكز آموزش عالي، همكاري بخش غيردولتي، همكاري كارشناسان در تهيه نقشه و برگزاري كارگاههاي آموزشي اشاره كرد.
ازجمله اين راهكارها ميتوان از تشكيل شبكه ژئوپاركهاي ملي براي حضور قدرتمندانه و موفق در شبكه جهاني ژئوپاركها (GGN) و افزودن مناطق مستعد به فهرست جهاني نام برد. شبكه ژئوپاركهاي ملي بايد زير نظر كميته يا شوراي ژئوپاركهاي ملي هدايت و نظارت شود. اين كميته وظيفه بررسي و تائيد مناطق پيشنهادي براي تاسيس ژئوپاركهاي جديد را به عهده داشته و اين مناطق را به شبكه ژئوپاركهاي ملي پيوند ميدهد. در اين شبكه، مناطق توانمند براي معرفي و ثبت ژئوپارك، ضمن تجربهكردن برخي راهبردها و برنامهها، ارتباطي ميانشبكهاي با ديگر اعضا خواهند داشت و به اين ترتيب، تمريني براي عملكرد درست و مناسب در شبكه جهاني را پشتسر خواهند گذاشت. همچنين درخواست پيوستن يك ژئوپارك به شبكه جهاني، نخست زير نظر اين كميته بررسي خواهد شد و پس از تائيد، پرونده براي شبكه جهاني ارسال خواهد شد. به اين ترتيب، ضمن هماهنگي كامل مناطق در كشور، شانس دريافت تائيديه براي ثبت در شبكه جهاني افزايش خواهد يافت و خطر دريافت كارت زرد و قرمز براي ژئوپاركهاي جهاني كاهش مييابد. چراكه به اين ترتيب شبكه ملي بر عملكرد ژئوپاركهاي ملي و جهاني خود نظارت مستمر خواهد داشت.
بهاره صفوي / گروه دانش