جام جم آنلاين: اشاره: سرطان يكي از بزرگ‌ترين قاتلان انسان‌ها است كه نامش بر تن همه لرزه مي‌اندازد. اين بيماري سال‌هاست به يكي از كابوس‌هاي بشر تبديل شده،‌ كابوسي كه با وجود هزينه‌هاي گزاف و مطالعات نامحدودي كه روي شيوه ‌هاي درماني آن انجام گرفته،‌ از برابر چشمان بشر ناپديد نشده و سايه شومش را از زندگي انسان‌ها بر‌نچيده است.
امروزه انواع مختلفي از سرطان‌ها در صورت تشخيص بموقع قابل مهارند،‌ داروهاي زيادي براي مهار هجوم مرگبار اين بيماري به بدن ناتوان انسان ابداع شده است كه تاثيرات متفاوتي را روي بدن‌هاي مختلف و سرطان‌هاي مختلف دارند.

داروهايي كه البته در كنار نجات جان انسان‌ها، عوارض ناخوشايندي نيز از خود به جا مي‌گذارند و اين يكي از نقاط ضعف كنوني بشر در كارزار مبارزه با سرطان است.

با اين همه به نظر مي‌آيد اين نقطه‌ضعف نيز در حال كمرنگ‌تر شدن باشد،‌ زيرا يكي از جديدترين نمونه از فناوري‌هايي كه براي درمان سرطان وارد مرحله آزمايش انساني شده،‌ نتايج اميدواركننده‌اي را از خود نشان داده است؛ دارويي با نام BIND-014 كه مستقيما سلول‌هاي سرطاني را نشانه مي‌گيرد و عوارض جانبي آن به نسبت داروهاي شيمي‌درماني رايج بسيار خفيف‌تر است.

اميد فرخزاد‌ استاد دانشكده پزشكي هاروارد و از دانشمندان ارشد پروژه‌ ابداع اين دارو در گفت‌وگويي تلفني جزئيات بيشتري از اين پروژه و داروي BIND-014 ارائه كرده است.

توليد اين فناوري و داروي جديد از كي و كجا آغاز شده است؟

تلاش براي ايجاد و توليد فناوري نانوداروها از 15 سال پيش در دانشگاه MIT آغاز شد،‌ زماني كه دانشمندان موفق شدند شيوه‌اي براي ساخت نانوذراتي بيابند كه مي‌توانستند بدون شناسايي توسط سيستم ايمني بدن در جريان خون باقي بمانند. پس از آن من مطالعاتم را براي يافتن شيوه‌اي جديد كه بتواند هدفگيري سلول‌ها را به اين نانوذرات بيفزايد،‌ آغاز كردم تا اين ذرات به ذراتي تبديل شوند كه مي‌توانند سلول‌هاي سرطاني را يافته و از بين ببرند.

در ادامه اين مطالعات در سال 2006 فناوري نانوذره‌اي خود را روي موش‌ها آزمايش كرديم كه نتايج اميدواركننده‌اي از خود نشان دادند و ما مشاهده كرديم كه سرطان در ميان تعدادي از موش‌هاي تحت آزمايش كاهش پيدا كرده و در ميان تعدادي از آنها از بين رفت. در همان سال شركتي به نام Bind Biosciences را تاسيس كرديم تا بتوانيم اين تكنولوژي را در مسير درمان انساني توسعه دهيم كه در نهايت اين تكنولوژي در سال 2011 و با ساخته شدن BIND-014 روي انسان به آزمايش گذاشته شد.

به‌دليل جديد بودن دارو،‌ ‌آزمايش روي انسان‌ها از دوز بسيار پايين دارو آغاز شد و بتدريج افزايش پيدا كرد. داروي بارگذاري شده در نانوذرات ابداعي ما كه BIND-014 نام دارند،‌ يكي از رايج‌ترين داروهاي شيمي‌درماني در دنيا به نام دوسيتَكسل (Docetaxel) است. دوز مصرف اين دارو در شيمي‌درماني 75 ميلي‌گرم در هر متر مربع از بدن يك انسان معمولي است؛ يك انسان معمولي پوستي برابر 1.6 تا 1.8 متر مربع دارد در اين صورت مقدارنهايي مصرف دارو در حدود 120 تا 135 ميلي‌گرم خواهد بود. در حال حاضر مقدار مصرف ما از اين دارو به 75 ميلي‌گرم در متر مربع رسيده است.

درباره ساختار نانويي اين دارو توضيح دهيد.

اين نانوذرات تماما از پليمر ساخته شده‌اند. داروي شيمي‌درماني درون اين ساختار پليمري بارگذاري شده و سپس در درون بدن بيمار رها مي‌شود با اين همه بيشتر وزن نانوذرات از پليمر ساخته شده است. اين نانوذرات از بخش‌هاي مختلفي تشكيل شده‌اند كه يكي از آنها بخش كنترل آزادسازي نام دارد. اين بخش، آزادسازي دارو را در زمان و مكان مناسب تحت كنترل خود دارد. بخش ديگر به نانوذره اين امكان را مي‌دهد تا بتواند از سيستم ايمني بدن انسان گريخته و در جريان خون باقي بماند، ‌زيرا در غير اين صورت سيستم ايمني بدن اين ذرات را مضر تشخيص داده و دست به نابودي آنها خواهد زد.

قسمت سوم اين نانوذرات مولكول‌هايي هستند كه شناسايي سلول‌هاي سرطاني را به عهده دارند. سلول‌هاي سرطاني يا عروق سرطاني همگي از نشانگرهايي برخوردارند كه در تمام سرطان‌‌ها وجود دارند، نانوذرات با راهنمايي اين نشانگرها مي‌توانند سلول‌هاي سرطاني را شناسايي كرده و به آنها حمله كنند. قسمت چهارم ذرات نيز همان داروي دوسيتكسل است كه سلول‌هاي سرطاني را از بين مي‌برد.

BIND-014 دارويي است كه براي اولين بار امكان ورود هدفگيري شده داروي شيمي‌درماني را به درون بدن انسان به وجود آورده است،‌ توانايي‌اي كه تاكنون ميزان ورود داروي سرطان به بدن انسان را ده برابر افزايش داده و در نتيجه ميزان تاثيرگذاري دارو نيز افزايش قابل توجهي پيدا كرده است. از نشانه‌هاي افزايش تاثيرگذاري دارو اين بود كه تنها 15 ميلي‌گرم بر متر مربع از اين دارو توانست تومورهاي موجود در شُش را كاملا نابود كند در حالي كه اين دوز از دارو در شيمي‌درماني معمولي چنين تاثيري از خود به جا نمي‌گذارد. به اين شكل، زماني كه دوز دارو به 75 ميلي‌گرم بر متر مربع برسد،‌ نه‌تنها قدرت ضدسرطان بودن آن افزايش پيدا مي‌كند بلكه تعداد بيماراني كه نسبت به دارو واكنش مثبت نشان مي‌دهند، افزايش پيدا مي‌كند.

تكنولوژي نانوذرات به همان اندازه در درمان سرطان تحول ايجاد خواهد كرد كه ابداع استنت انتقال‌دهنده دارو در درمان بيماري‌هاي قلبي دگرگوني
به‌وجود آورده است
همچنين از آنجا كه ميزان داروي وارد شده به تومورهاي سرطاني به‌واسطه اين دارو ده برابر افزايش پيدا مي‌كند،‌ سطح تاثيرگذاري دارو در نابودي تومورها به مرحله جديدي رسيده است، ‌براي مثال مي‌توانم بگويم كه حتي بيماري‌هايي از قبيل سرطان دهانه رحم كه نسبت به دارو مقاوم بوده و اثري از دارو نمي‌گيرند نيز از اين فناوري و دارو اثر گرفته و بهبود پيدا مي‌كنند.

نمونه اين تاثير، بيمار مبتلا به سرطان دهانه رحم است كه در دوره آزمايشي BIND-014 را دريافت كرد. او براي 200 روز اين دارو را دريافت كرد و اكنون سرطان او تا حد قابل توجهي بهبود پيدا كرده تا حدي كه پيش از دريافت دارو،‌ پزشكان به او گفته بودند چند ماه بيشتر زنده نخواهد ماند اما اكنون او به سر كار خود در دانشگاه بازگشته است. با وجود اين نشانه‌هاي اميدواركننده، آزمايش انساني اين دارو هنوز به حداكثر دوز قابل تحمل (Maximum tolerate doze) نرسيده است.

بيماراني كه در اين آزمايش شركت كرده‌اند به چه نوع سرطان‌هايي مبتلا بودند؟ ‌آيا تمركز شما روي نوع خاصي از سرطان است؟

تاكنون 20 بيمار مبتلا به سرطان در اين دوره آزمايش انساني شركت داشته‌اند كه 17 نفر آنها به انواع مختلفي از سرطان مبتلا بوده‌اند. با اين همه در صورتي كه داوطلب شرايطي منطبق با شرايط FDA (سازمان دارو و غذاي آمريكا) داشته باشد،‌ مي‌تواند در اين دوره آزمايشي شركت داشته باشد.

شرايط FDA چيست و آيا كودكاني كه ابتلا به سرطان خون در ميان آنها زياد ديده مي‌شود نيز امكان حضور در اين دوره‌ها را دارند؟

متاسفانه اين دارو تنها روي انواع سرطاني كه تومورساز هستند تاثيرگذاري دارد و سرطان خون از جمله اين سرطان‌ها نيست. بعضي از قوانين FDA كه داوطلبان براي حضور در اين دوره‌هاي آزمايشي بايد شرايطي مطابق آنها داشته باشند شامل داشتن 18 سال سن و بالاتر،‌ پيشرفته بودن سرطان و عدم‌وجود درماني معمولي براي از بين بردن سرطان است. ‌در واقع بيمار نبايد هيچ راه درماني ديگري به‌جز اين درمان در پيش‌رو داشته باشد. داوطلبان نبايد باردار باشند يا باردار بشوند و افرادي كه دچار اختلال كبدي باشند يا مقدار سلول‌هاي خوني در بدن آنها كم باشد اجازه شركت در اين دوره آزمايشي را ندارند.

تا به حال عوارض جانبي خاصي را در ميان داوطلبان مشاهده كرده‌ايد؟

بله،‌ عوارض جانبي هم در اين دوره آزمايشي مشاهده شده است،‌ از آن جمله مي‌توانم به كاهش سلول‌هاي خوني اشاره كنم كه البته ميزان اين عارضه نسبت به عوارض مشابه در زمان شيمي‌درماني عادي كمتر است. به‌طور كلي مي‌توانم بگويم تا به امروز ميزان عوارض جانبي اين دارو نسبت به عوارض جانبي شيمي‌درماني عادي بسيار كمتر بوده است.

پيش از اين گفته بوديد كه اين دارو مي‌تواند بر آينده دارو‌سازي جهان تاثيرگذار باشد.

به عقيده من اين تكنولوژي نانوذرات به همان اندازه در درمان سرطان تحول ايجاد خواهد كرد كه ابداع استنت انتقال‌دهنده دارو در درمان بيماري‌هاي قلبي قبلا دگرگوني به‌وجود آورده بود.

چندين سال پيش،‌افراد مبتلا به گرفتگي عروق قلبي براي درمان بايد به پزشك مراجعه مي‌كردند تا پزشك براي باز كردن عروق خوني آنها از ابزاري به نام استنت استفاده كند،‌ با اين همه پس از دريافت اين درمان،‌ رگ بعد از مدتي دوباره بسته مي‌شد و براي بيمار دردسر و هزينه مراجعه دوباره به پزشك و از سرگيري درمان را به ‌وجود مي‌آورد.

در اين شرايط بود كه استنت انتقال‌دهنده دارو ابداع شد،‌ ابزاري كه مي‌توانست حين باز كردن رگ‌ها از خود دارويي به ميان عروق منتشر كند كه اين دارو از بسته شدن دوباره رگ‌هاي قلب جلوگيري مي‌كرد و به اين شكل بيماران مي‌توانستند با يك‌بار اجراي اين درمان براي سال‌ها سلامتي خود را حفظ كنند.

اين كشف توانست در درمان بيماري‌هاي قلبي ناشي از گرفتگي عروق تحولي بزرگي ايجاد كند زيرا مي‌توانست در لحظه مقدار زيادي داروي ضدانسداد را به درون رگ آسيب‌ديده وارد كند، ‌درست مانند كشف ما كه مي‌تواند مقادير زيادي داروي شيمي‌درماني را به تومورهاي سرطاني برساند.

با اين همه، تفاوت‌هايي ميان اين دو تحول بزرگ وجود دارد،‌براي مثال در تكنولوژي‌اي كه براي درمان گرفتگي عروق به آن اشاره كردم،‌ استنت بايد با كمك نيرو و مهارت يك انسان به عروق آسيب‌ديده هدايت مي‌شد، ‌اما در تكنولوژي BIND-014 عمليات انتقال دارو به تومورهاي سرطاني نه‌تنها كاملا خودكار انجام مي‌گيرد، بلكه حجم قابل توجهي دارو وارد سرطان مي‌شود؛ قابليتي كه شيوه‌هاي درمان انواع سرطان‌ها و ديگر بيماري‌ها را از پايه متحول خواهد ساخت.

از سويي ديگر، ساختار ‌اين دارو به اندازه‌اي پيچيده است كه شركت‌هاي داروسازي و همچنين بيماران مي‌توانند اطمينان داشته باشند كه امكان ساخت نمونه غيرواقعي يا به اصطلاح تقلبي اين دارو وجود ندارد.

چه بيماري‌هاي ديگري از طريق اين تكنولوژي قابل درمان هستند؟

از چنين تكنولوژي مي‌توان در درمان بيماري‌هايي از قبيل بيماري‌هاي قلبي،‌ بيماري‌هاي عفوني و حتي دردهاي مزمن استفاده كرد.

ما در لابراتوارهاي مختلف خود در حال استفاده از تكنولوژي نانو براي توليد داروهاي مختلفي هستيم از آن جمله دارويي است كه مي‌تواند در درمان اعتياد تاثيرگذار باشد كه البته اين دارو در مرحله آزمايش به سر مي‌برد. همچنين تلاش داريم نانوداروهايي را براي انتقال همزمان چندين دارو به بدن انسان به‌وجود آوريم.

سميرا مصطفي نژاد - جام‌جم